خطرات مواد شیمیایی در آزمایشگاه ها

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

خطرات مواد شیمیایی

در آزمایشگاه ها

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• نحوه انبارش مواد شیمیایی.
• نحوه خاموش­کردن و کلاس­های آتش.
• نحوه کمک­های اولیه افرادی­که در اثر مواد شیمیایی مصدوم می­شوند.
• ریخت و پاش مواد شیمیایی از نظر زیست محیطی و ایمنی.

 

 

مقدمـه

شیمی به عنوان یک دانش پایه ، سایر رشته‏های علوم پایه (به­جز ریاضی) و طیف وسیعی از سایر علوم تجربی و نیز علوم کاربردی را از خود متأثر کرده است و امروزه به درستی می‏توان ادعا کرد که رشد دانش بشری، فن آوری ، صنعت، رفاه، امور نظامی و … در هر جامعه‏ای بدون علم شیمی مقدور نمی‌باشد. اختصاص یافتن بیش از۳۷ درصد مقالات علوم محض در جهان به رشته شیمی این دانش را به عنوان نخستین رتبه در میان سایر علوم پایه قرار می‏دهد.

شیمی در بعد کاربردی، گستره وسیعی از صنایع مولد کالاهای مصرفی، غیر مصرفی و پژوهشی در جهان را پوشش می‏دهد که جایگاه منحصر به فرد این دانش را در حیطه صنعت نشان می‏دهد. به عنوان نمونه در سال ۲۰۰۰ میلادی شرکت‏های نفتی و شیمیایی جهان با حدود ۳۳۰۰ میلیارد دلار فروش فرآورده­های شیمیایی نخستین رتبه در میان صنایع دنیـــا را به خود اختصاص دادند.

با تمام این اوصاف، شیمی دانشی است که دارای جنبه‌های خوب، بد و حتی زشت و ناپسند می‌باشد. جنبه‌های خوب و مثبت این دانش در زمینه‌های گوناگون زندگی امروز نظیر بالابردن کیفیت زندگی با به‌کارگیری انواع فرآورده‌های شیمیایی آشکار است. جنبه‌های بد این دانش را می‌توان در  افزایش بار آلودگی منابع آب، خاک و هوا دانست و جنبه‌های زشت این دانش در تولید و ساخت انواع سلاح‌های شیمیایی، ترکیبات مخدر و یاری در توسعه و ساخت انواع تسلیحات کشتار جمعی هسته‌ای و میکروبی تجلی می‌یابد.

مقدار و تنوع مواد شیمیایی بسیار زیاد است (بیش از ۵ میلیون ترکیب آلی طبیعی یا سنتزی) و هر روز بنا به نیاز یا برحسب پژوهش­ها و اکتشاف­های جدید این تعداد افزایش می‌یابد. در نتیجه طرز کار و آشنا شدن با خطرهایی که از لحاظ ایمنی ممکن است این مواد به وجود آورند امری ضروری است. کسانی که با مواد شیمیایی سروکار دارند باید بدانند که چه خطرهایی از سوی مواد متوجه آنهاست و چگونه از نظر ایمنی، خود را در مقابل آنها مصون نگهدارند. همواره از سوی کارخانه‌های بزرگ تولیدکننده‌ی این مواد و   شرکت­های بیمه توصیه‌ها و استانداردهایی ارائه شده است که باید کاملاً از سوی افراد رعایت و بدون اطلاع قبلی از کار با آنها خودداری شود. آگاهی از خطرهای ناشی از مواد شیمیایی و آگاه‌سازی دیگران از آن بسیار مهم است. جهت تحقق این هدف سالهاست از سوی کشورهای صنعتی دنیا، به ویژه آنهایی که از لحاظ تولید مواد شیمیایی بسیار پیشرفته‌اند برای کارخانه‌های تولید‌کننده‌ی مواد شیمیایی نشانه‌های استانداردی مشخص کرده‌اند که روی ظرف­های محتوی مواد شیمیایی نصب می‌شوند. این نشانه‌ها نشان می‌دهد که این مواد چه خواصی دارند و چگونه باید با آن کار کرد. آموزش و نیز مطالعه خطرات ناشی از مواد شیمیایی برای تمام کسانی که به نوعی با مواد شیمیایی سرو کار دارند امری بسیار ضروری است. هرگز نباید فراموش شود که کار درست همراه با ایمنی است. از میان راه­های گوناگون ورود مواد سمی به بدن، تماس پوستی(Skin Contact) بیشترین صدمات حرفه­ای را در بر دارد. جذب مواد سمی از طریق استنشاق در مقام دوم قرار دارد. ورود مواد سمی از دهان یا بلعیدن به جز موارد ویژه ، از  احتمال کمتری برخوردار است. به همین دلیل است که بیشتر تجهیزات حفاظت فردی یا                                              (Individual Protection Equipment) شامل دستکش مناسب، لباس و کفش محافظ، صورت پوش و یا عینک ایمنی و نیز ماسک­های گوناگون تنفسی است. آنچه در کار با مواد شیمیایی در مقیاس­ها و   مکان­های مختلف لازم و ضروری است به­کارگیری مناسب و به موقع از این تجهیزات می­باشد.

 

 

تعاریف مرتبط با خطرات مواد شیمیایی

 

۱) عوامل شیمیایی سمی(Toxic Chemical Agent): آن دسته از مواد و یا ترکیبات شیمیایی را که در صورت انتشار مناسب و تاثیر شیمیایی منجر به مرگ، آسیب و ناتوانی در انسان و حیوان و یا از بین رفتن گیاه‌هان ‏شوند، عوامل شیمیایی یا Chemical Agents نامیده می‏شوند.

۲) Toxicodynamic: این واژه اثرات سم بر بدن موجودات زنده را بیان می‏دارد.

۳)Toxicokinetic: این واژه واکنش بدن موجود زنده بر سم جذب شده را بیان می‏دارد.

۴) مسمومیت(Poisoning): منظور از مسمومیت به هم خوردن تعادل فیزیکی، فیزیولوژیکی و روانی موجود زنده در اثر تماس با ماده خارجی سمی می‏‎باشد که به دو صورت حاد و مزمن تقسیم می‏شود.

۵) غلظت ماده شیمیایی: مقدار ماده شیمیایی در واحد حجم هوا یا مایع غلظت می‏باشد و برحسبmg/m³ یا µg/m³  و یا برای آب برحسبppm , ppb  بیان می‏شود.

۶) Dose: حاصل‌ضرب میزان جذب ماده شیمیایی(غلظت) توسط بدن موجود زنده در واحد زمان می‌باشد و واحد آن mg/m³.min یا µg/m³.min می‏باشد.

۹) دُز متوسط کشنده(Lethal Dose 50) یا LD₅₀ : مقداری از ماده شیمیایی که بتواند نیمی از افراد بدون حفاظ را طی ۲۴ ساعت از بین ببرد.(کمیتی برای سنجش سمیت حشره‏کش‏ها است و عبارت از مقدار کافی سم برای کشتن جانوران طی ۲۴ ساعت می‌باشد. این عبارت به صورت mg عامل شیمیایی بر kg وزن  موجود زنده بیان می­شود.)

۱۰) LC_t : ( Lethal Concentration ) حاصل‌ضرب غلظت(C) یک گاز  و زمان مجاورت(t) که ۵۰ درصد نفراتی را که در معرض آن قرار گرفته‏اند می‏کشد.

۱۱) :EC_t ( Effective Concentration ) حاصل‌ضرب غلظت(C) یک گاز و زمان مجاورت(t) که ۵۰ درصد نفراتی را که در معرض آن قرار گرفته‏اند تحت تاثیر قرار داده و به عبارتی ناتوان می‏کند.

۱۲)حد آستانه(Threshold Limit Value) یا T.L.V: این عبارت حد آستانه مقدار غلظت مجاز مواد سمی برحسب میلی‌گرم بر متر مکعب هوا(mg/m³) را بیان می‏کند.

۱۳) بیشینه غلظت مجاز مواد سمی(M.A.C) یا Maximum Allowable Concentration این عبارت به حداکثر غلظت مجاز مواد سمی برحسب mg/m³ اطلاق می‏گردد.

 

 

راه­های تماس مواد سمی و ورود آنها به بدن

از میان راه­های مختلفی که بدن در معرض مواد سمی قرار می­گیرد، تماس پوستی از لحاظ کثرت صدمات حرفه­ای مقام اول را دارد. جذب از طریق استنشاق در مقام دوم است، در حالی که جذب از راه دهان عموماً اهمیت کمتری دارد، مگر آنکه به صورت جزئی  در آید که از طریق استنشاق وارد بدن می­شود یا آنکه ماده سمی خاصی در میان باشد. روشن است که بعضی از مواد از راه­های چندگانه­ای می­توانند به بدن وارد شوند.

تماس پوستی (Skin Contact)

هنگام تماس ماده سمی با پوست، چهار حالت امکان پذیر است:

۱- پوست و لایه پیوسته به آن که حاوی غده­های لیپیدی و عرق است به صورت مانع مستحکمی عمل           می­کنند و ماده سمی نمی­تواند آنها را در هم بریزد، آسیب بزند یا در آنها نفوذ کند.

۲- ممکن است ماده سمی با سطوح پوستی واکنش داده موجب سوزش و خارش مقدماتی شود.

۳- ممکن است ماده سمی در پوست­ نفوذ کند و با پروتئین بافت­ها جفت و جور شده موجب حساسیت پوست شود.

۴- ممکن است ماده از مسیر غده­های چربی از پوست نفوذ کند، وارد جریان خون شود و به صورت سمی برای بدن عمل کند.

به هر حال پوست معمولاً برای حفاظت بافت­های زیرین بدن مانع موثری است و مواد نسبتاً معدودی به مقادیری که خطرناک باشند از طریق  این مانع جذب می­شوند. با وجود این، اگر پوست حتی به طور کوتاه مدت در معرض غلظت­های  زیاد  مواد فوق­العاده سمی نظیر پاراتیون و فسفات­های آلی مربوط، تترا اتیل سرب، آنیلین و هیدروسیانیک اسید قرار گیرد، مسمومیت­های جدی و حتی  کشنده­ای ممکن است روی دهد. افزون بر این، وقتی ماده­ای فوق­العاده  سمی از طریق  قطعات پرتاب شده یا پارگی­های پوستی یا زخم­های باز به درون نفوذ کند، تماس از طریق پوست نیز اهمیت می­یابد.

استنشاق (Inhalation)

دستگاه تنفسی مهمترین راهی است که از طریق آن مواد مضر وارد بدن  می­شوند. بیشتر    مسمومیت­های شغلی که بر ساختمان داخلی بدن تاثیر می­گذارند، از تنفس مواد  پراکنده در هوا ناشی می­شوند. این مواد با جا گرفتن در شش­ها یا سایر قسمت­های دستگاه تنفسی، ممکن است بر این دستگاه تاثیر گذارند یا اینکه به وسیله خون، لنف یا گلبول­های سفید از شش­ها به سایر دستگاه­های بدن منتقل شوند. نوع و شدت عمل مواد سمی بستگی به ماهیت ماده، مقادیر جذب شده، سرعت جذب، حساسیت فردی  و بسیاری عوامل دیگر دارد. سطح نسبتاً عظیم شش­ها (۹۰ مترمربع سطح کل و۷۰ مترمربع سطح حفره­ها) همراه با شبکه مویرگی(۱۴۰مترمربع) و جریان خون مداوم آن، مواد سمی را به نحو شگفت انگیزی می­شوید و بسیاری از آنها را با سرعت بسیار از شش­ها جذب می کند. افزون بر این عمل، مواد متعددی وجود دارند که به لحاظ حرفه­ای خاص بسیار پر مصرف هستند و با جزء تشکیل دهنده­ای از بافت شش ترکیب شده در خون حل نمی­شوند و به­وسیله گلبول سفید برده نمی­شوند. این مواد شامل بریلیم، توریم و تولوئن -۲ ،۴- دی ایزو سیانات هستند. در این موارد که مقاومت در برابر انحلال و شست و شو وجود دارد ، ممکن است سوزش، التهاب ، فیبروز، تغییرات خطرناک و حساسیت­های آلرژیک ایجاد شود. در زیر به شرح مواد مختلف پراکنده در هوا و بعضی جنبه­های زیست شناختی آنها می­پردازیم. ماده تشکیل شده از ذرات ریز می­تواند به یکی از      شکل­های غبار، دود ، میغ و مه وجود داشته باشد.

غبـار(dust)

­   غبار از ذرات ریز جامدی تشکیل شده است که با ساییدن ، خرد کردن ، برخورد پیدا کردن ، منفجر شدن و برشته کردن یا سایر شکل­های انرژی از اصطکاک مواد معدنی یا آلی نظیر سنگ، فلز، زغال سنگ، چوب و دانه­های گیاهی به وجود می­آید. ذرات غبار تمایلی به تجمع ندارند مگر آنکه در معرض نیروهای الکتروستاتیکی قرار گیرند. این ذرات اگر قطرشان از چند دهم میکرون تجاوز کند­، در هوا پراکنده      نمی­شوند­، بلکه تحت تاثیر سنگینی فرو می­نشینند. به عنوان مثال می­توان غبار سیلیس و غبار زغال سنگ را ذکر کرد.

دود(fume)

­    از ذرات جامدی تشکیل شده است که در نتیجه تراکم از حالت گازی به وجود  آمده­اند، مانند بخاری که از سطح فلزات مذاب بر می­خیزد که غالباً با اکسایش همراه است. این دود میل به تراکم دارد و به صورت رشته ای یا خوشه ای تجمع و به هم پیوستگی پیدا می­کند. قطر هر ذره کمتر از یک میکرون است. بخار سرب هنگام سرد شدن در هوا و اورانیم هگزا فلوئورید(UF₆) که به صورت بخار تصعید و آبکافت شده و اکسایش می­یابد و به صورت دودی از اورانیم اکسی فلوئورید(UO₂F₂) ، در می­آید مثال­هایی از دودند.

میـغ   (mist)

­    مرکب از قطرات ریز ، مایع معلق است که از حالت گازی متراکم با افشانده شدن ، کف کردن یا پاشیده شدن به حالت مایع در آمده­اند. میغ حاصل از روغن ، میغ کروم تریوکسید و رنگ افشانده شده مثال­هایی از میغ­اند.

مـه fog) (

از ذرات مایع متراکم تشکیل شده است که در آن اندازه ذرات از میغ درشت تر و معمولاً از ۱۰ میکرون نیز بیشتر است. اشباع بخار آب در هوا مثالی از مه است.

گاز و بخار (Gas & Vapor)

گاز یک سیال است که با تاثیر مشترک افزایش فشار و کاهش دما می توان آنرا به حالت مایع یا جامد درآورد ، مانند کربن مونوکسید و هیدروژن سولفید. آئروسل(Aerosol) پراکندگی ذرات در یک محیط گازی است در حالی که دود محصول گازی سوختن است که به علت حضور ذرات ریز، ماده­ای زغالی قابل رؤیت می­شود. بخار شکل گازی ماده­ای است که به طور عادی به حالت مایع یا جامد است و می­توان آن را یا با افزایش فشار یا کاهش دما به این حالت­ها بازگرداند، مانند کربن  دی­سولفید، بنزین، نفتالین و ید.

جنبه­های زیست شناختی ماده­هایی که به صورت ذرات ریز در آمده­اند.

­ اندازه و وسعت ذرات(particles) یک ماده ذره­ای در ناخوشی­های ریوی شغلی به ویژه در پنوموکونیوزیس  ( Pneumoconiosis نوعی بیماری شش است که به علت استنشاق دائمی ذرات فلزی یا معدنی محرک به وجود می­آید.) نقش مهمی دارد. قطر غالب ذرات مضر را کمتر از یک میکرون(۱μm) می­دانند، ذرات درشت تر یا در هوا آن قدر معلق نمی مانند که استنشاق شوند یا اینکه اگر شدند نمی­توانند از مسیر پر پیچ و خم قسمت بالایی دستگاه تنفسی عبور کنند. افزون بر این، به علل دیگری نیز ذرات ریزتر از ذرات درشت تر زیان آورترند. در اثر استنشاق ذرات ریز درصد بیشتری (احتمالا تا ده برابر) از غلظتی که در معرض تنفس قرار گرفته است در شش­ها می­نشینند. افزون برآن ، معلوم شده است که ذرات ریز از شش­ها مشکلتر کنده می­شوند. این مقدار اضافی و زمان توقف بیشتر ذره، تاثیر زیان آور آنرا افزایش می­دهد.

هنگام استنشاق ، چگالی ذره نیز بر میزان فرو نشستن و توقف مادۀ ذره­ای در شش­ها مؤثر است. ذراتی که چگالی بالایی دارند هنگامی که در دستگاه تنفسی به طرف پایین می­روند به این علت که جرم و در نتیجه اینرسی بیشترشان موجب می­شود که به دیواره­های دستگاه تنفسی بچسبد ، مانند ذرات درشت­تری که چگالی کمتری دارند ، عمل می­کنند. بدین ترتیب یک ذره اورانیم اکسید با چگالی ۱۱ و قطر ۱ میکرون در دستگاه تنفسی مانند ذره­ای با قطر چند میکرون عمل می­کند و از این رو فرونشستن آن در ریه بیشتر از   ذره­ای با همان اندازه ولی چگالی کمتر است.

عوامل دیگری که در سمیت ذرات استنشاق شده مؤثرند، عبارتند از سرعت و عمق نفس و میزان فعالیت جسمانی که در حین تنفس انجام می­دهیم. نفس عمیق و کند موجب می­شود که مقدار بیشتری از ذرات در شش­ها فرو نشینند. فعالیت جسمانی شدید نه فقط به علت تعداد بیشتر و عمیقتر نفس­ها در همان جهت عمل می­کند، بلکه گردش خون را نیز سریعتر کرده موجب می شود که انتقال بعضی از هورمون­هایی که بر مواد مضر برای شش­ها اثر زیان آوری دارند ، به مقدار سمی برساند. دمای محیط نیز تاثیر سمی مواد استنشاق شده را تغییر می دهد. دمای بالا عموماً موجب بدتر شدن تاثیر می شود ، دماهای زیر دمای معمولی نیز همان اثر را دارند اما به میزان کمتر.

جنبـه­های زیست شناختی گازها و بخارها

جذب و نگهداری گازها و بخارهای استنشاق شده توسط بدن به وسیله عواملی متفاوت از آنچه در مورد ذرات ریز عمل می­کردند کنترل می­شوند. انحلال پذیری گاز در محیط آبی دستگاه تنفسی ، عمقی را که گاز در آن نفوذ خواهد کرد ، تعیین می­کند. بدین ترتیب استنشاق مقدار اندکی آمونیاک یا گوگرد دیو کسید که بسیار انحلال پذیرند ، بسته به غلظتی که دارند به حبابچه­های ریه می­رسند ، در حالی که از اوزن و کربن دی سولفید نامحلول مقدار نسبتاً کمی در قسمت بالایی دستگاه تنفسی جذب می­شوند.

مقدار گاز یا بخاری که به دنبال استنشاق آن در جریان خون جذب می­شود نه به ماهیت ماده بلکه به ویژه به غلظت آن در هوای استنشاق شده و سرعت دفع آن از بدن بستگی دارد. اگر غلظت یک گاز معین در هوایی که استنشاق می شود ثابت بماند، غلظتش در خون به حد معینی می­رسد که قطع نظر از آنکه چه مدت استنشاق شده باشد ، هیچ گاه از آن تجاوز نمی­کند. برای مثال با استنشاق ppm  ۱۰۰ کربن مونوکسید از هوا ظرف ۴ تا ۶ ساعت غلظت آن در خون به یک حد تعادلی برابر با ۱۳% کربوکسی هموگلوبین      می­رسد. تنفس بیشتر کربن مونوکسید با همان غلظت، سطح کربن مونوکسید خون را هیچ بالا نمی­برد ، اما با افزایش غلظت کربن مونوکسید در هوا ، در نهایت سطح تعادلی جدیدی حاصل می شود.

فرو دادن یا بلعیدن (Swallowing or Ingestion  )

مسمومیتی که از فرو دادن مواد ناشی می شود بسیار کمتر از مسمومیت حاصل از استنشاق در محیط کار روی می­دهد ، زیرا که دفعات و میزان تماس دهانی با مواد سمی به مراتب کمتر از تماس  استنشاقی است. به این علت ، از نظر فرو دادن فقط سمی­ترین مواد مورد توجه اند. در جذب مواد سمی از طریق استنشاق مجرای بلع نیز شرکت دارد. شرکت آن در جذب بدن بدین ترتیب است که آن قسمت از ماده استنشاق شده که در قسمت بالایی دستگاه تنفس فرو می­نشیند با عمل مژک­ها از آن قسمت دستگاه روبیـده و در نهایت فرو داده می­شود.

با وجود اینکه مواد هنگام عبور از معده در محیطی اسیدی که نسبتاً قوی است قرار گرفته و هنگام عبور از روده در محیطی قلیایی واقع می­شوند، جذب یک ماده سمی از دستگاه معدی- رودی به درون خون معمولاً بسیار ناقص انجام می­شود. از سوی دیگر، ملاحظاتی نظیر آنچه در زیر می­آید ، در جذب کم مؤثر است :

۱- غذاها و مایعاتی که با ماده سمی مخلوط شده­اند ، نه فقط باعث رقیق شدن آن می­شوند ، بلکه به علت تشکیل مواد نامحلول حاصل از ترکیب ماده سمی با موادی که معمولاً در چنین غذاها و مایعاتی وجود دارند، میزان جذب آن را نیز کاهش می­دهند.

۲- در طول روده نوعی گزینش­پذیری در جذب مواد وجود دارد که برای محدود کردن میزان جذب مواد غیر طبیعی جلوگیری می­شود

۳- مواد سمی به دنبال جذب شدن در جریان خون ، مستقیماً به کبد می­رود و کبد غالب مواد را با سوخت و ساز تغییر می­دهد ، از هم می­پاشاند و غیر سمی می­کند.

 

 

چند نمونه از مواد شیمیایی به شدت سمی و مکانیسم اثـر آنها

• سیانید نمونه­ای از مواد بسیار سمی

یون سیانید ناشی از عوامل سیانیددار به طور برگشت پذیر آنزیم سیتوکروم اکسیداز را از فعالیت باز می‌دارد که نتیجه آن با وجود حضور اکسیژن در بافت‏ها، خفگی و مرگ است. در واقع سیانید برخلاف مونواکسیدکربن که مانع انتقال اکسیژن به سلول‏ها بشود، با آنزیم‏های اکسیدکننده مانند سیتوکروم اکسیداز تداخل می‏کند. اکسیدازها آنزیم‌هایی هستند که دارای یک یون فلزی (معمولاً مس یا آهن) می‏باشند. آن‏ها اکسایش ترکیباتی مانند گلوکز را کاتالیز می‏کنند.

Oxidase

Metabolite(H₂)  +  ½ O₂                      Oxidized Substance + H₂O  + Energy

در حالت طبیعی اتم آهن موجود در سیتوکروم اکسیداز، از حالت اکسایش ۲ (Fe²⁺) به حالت اکسایش۳ (Fe³⁺) اکسید می‌شود تا بدین ترتیب الکترون‌های لازم برای کاهش اکسیژن فرآهم گردد.  پس از آن در فرآیند دیگری آهن دوباره با دریافت الکترون به حالت اکسایش ۲ باز می‏گردد. در صورتی که ترکیب سمی سیانید وارد بدن شود، یون سیانید با کاتیون آهن آنزیم اکسیداز کمپلکس پایداری تشکیل می‏دهد و بدین گونه الکترون‏های لازم برای فرآیندهای اکسایش و کاهش که می‏باید از اکسایش آهن ۲ به دست آید فرآهم نمی‏شود. در این شرایط با اینکه اکسیژن به مقدار کافی وارد سلول‏ها شده ولی مکانیسمی که از طریق آن اکسیژن بتواند به مصرف برسد مختل شده و از این رو سلول دچار مرگ می‏شود و چنانچه این اختلال در مراکز حیاتی رخ دهد، مصدوم جان خود را از دست می‏دهد. از عوارض اصلی این عوامل افزایش سریع آهنگ تنفس می‏باشد که معمولا پس از ۱۵ دقیقه مرگ فرا می‏رسد. البته بدن مکانیسمی دارد که خود را به آهستگی از چنگ یون سیانید می‏رهاند. همان‌طورکه در آغاز بحث گفته شد واکنش سیانید با آنزیم اکسیداز برگشت پذیر است و آنزیمی مانند ردآناز(Rhodanase) که تقریباً در تمام سلول‏ها وجود دارد، می‏تواند یون سیانید را به یون  تیوسیانات که نسبت به سیانید بی‌ضررتر است تبدیل کند. این مکانیسم برای نجات  افرادی که به وسیله سیانور مسموم شده‏اند کارایی لازم را ندارد چراکه در هر زمان مقدار بسیار اندکی یون تیوسولفات در بدن وجود دارد. با این حال ترکیبات حاوی تیوسولفات، نظیر تیوسولفات سدیم به ویژه اگر پیش از مسمومیت فرد با سیانید به کار رود در نجات مصدوم کمک قابل توجهی می‏کند. چراکه یون سیانید به یون تیوسیانات تبدیل می‏شود.

Fe²⁺  Cytochrome Oxidase   Fe³⁺

ADP                                                         ATP

واکنش طبیعی تبدیل ADP به ATP در سلول‏ها

Fe²⁺                             Fe³⁺

                                                  Cytochrome Oxidase(Fe)…..CN^–

ADP                                                        ATP

اختلال در واکنش طبیعی تبدیل ADP به ATP در سلول‏ها

بر اثر مسمومیت  آنزیم سیتوکروم اکسیداز به وسیله سیانید

شاخص‌های کمی تأثیر سیانید هیدروژن

عامل شیمیایی	علامت اختصاری	LCt   برحسب mg.min/m3	LD50 برحسب mg/kg	ECt برحسب mg.min/m3
سیانید هیدروژن	AC	۴۵۰۰	۱	بیش از ۳۰۰۰ (۶۰ دقیقه)

درمان مسمومیت ناشی از عوامل خون دارای یون سیانید

درمان مسمومیت با هیدروژن سیانید مبتنی بر بیرون راندن یون CN از سیتوکروم اکسیداز است. این کار به وسیله  لیگندهای دیگر، و همچنین افزودن مقداری تیوسولفات به خون برای تشدید سم‌زدایی طبیعی بدن از CN^– است.  ( سم زدایی طبیعی با تبدیل یون سیانید به یون تیوسیانات به کمک آنزیم ردوناز انجام می‌گیرد.)

S₂O₃^—  +  CN^–                              SCN^–  +  SO₃^—

برخی از مراکز پزشکی در برخورد با مسمومیت سیانور از دی کبالت ادتات(کلوسیانور) به عنوان لیگند CN^– با تیوسولفات استفاده می‌کنند. شایان ذکر است هر دو دارو  به صورت تزریق درون رگی تجویز می‌شود.

رهیافت دیگر، اکسایش بخشی از هموگلوبین خون به متاهموگلوبین(Met hemoglobin) است که دارای میل ترکیبی زیادی نسبت به CN^– است. این اکسایش با به‌کارگیری ۴-دی متیل آمینو فنل(DMAP) صورت می‌گیرد که به سرعت تولید متهموگلوبینامیا (Methemoglobinemia) می‌کند و علیه مسمومیت انسان در برابر سیانور به کار می‌رود. البته DMAP  باید به وسیله تیوسولفات پشتیبانی شود. این ترکیب را می‌توان به صورت تزریق درون عضله‌ای تجویز کرد. ترکیب مناسب دیگر در زمینه مقابله با عوامل سمی خون سیانیدی، به کارگیری ترکیب ایزوآمیل نیتریت (Amyl Nitrite or Isoamyl Nitrite) با فرمول (CH₃)₂CHCH₂CH₂NO₂ است که شیوه کاربرد آن تنفسی است.  ایزو آمیل نیتریت یک اکسید کننده قوی است و برای اکسایش Hb به MetHb به کار می‌رود.

 

• مسمومیت با متانول(Methanol)

نام متانول با فرمول شیمیایی (CH₃OH) برگرفته از واژه‎های یونانی متی (Meti) به معنی شـراب و ایلو(Ilo) به معنی چوب و در کل به معنای الکل چوب است که نخستین بار در ۱۶۶۱ به وسیله آقای رابرت بویـل از تقطیر چوب به دست آمد. کاربردهای عمده این الکل شامل تهیه انواع مواد شیمیایی از جمله فرم‎آلدیید، ضدیخ، حلال برای انواع ترکیبات شیمیایی و رنگ‎ها، تهیه کمک سوخت خودروها، عامل تقلیب (Denaturant) برای الکل سفید بوده و ده‎ها کاربرد دیگر هم در صنایع گوناگون شیمیایی دارد. این الکل مایعی است شفاف، بی‎رنگ و بسیار قطبی است که به راحتی با آب و الکل سفید و اترها امتزاج‎پذیر است. تا کنون بیش از صدها مورد مرگ و میر ناشی از خوردن یا استنشاق متانول گزارش شده است که اغلب به علت جایگزینی این نوع الکل به جای اتانول بوده است. بیشترین خطر شناخته شده متانول برای سلامت انسان، کوری در اثر نوشیدن است. همچنین متانول اختلالات گوناگونی در کبد، کلیه‎ها، قلب، شش‎ها و مغز ایجاد می‎کند. آثار سمی متانول به احتمال زیاد در نتیجه تجزیه آن به اسید فرمیک یا جوهر مورچه با فرمول شیمیایی(HCOOH) و یا فرم‎آلدیید(HCOH) در بدن است. پژوهش‎ها حاکی از آن است که فرم‎آلدیید موجب تخریب گروهی از سلول‎های شبکیه می‎شود. نکته حائز اهمیت اینکه متانول براساس میزان آب موجود در بافت‎های بدن منتشر می‎شود. چنانچه متانول نوشیده شود، ترشح این ماده از شش‎ها (ریه‎ها) و کلیه‎ها ممکن است دست‎کم تا ۴ روز ادامه یابد. مواد حاصل از تجزیه متانول باعث ایجاد اسیدوز شدید می‎شود و pH ادرار ممکن است به عدد ۵ کاهش یابد. (بازه طبیعی pH ادرار ۵ تا ۵/۷ است ولی حد متوسط آن ۶ می‎باشد).

دوز کشنده متانول در برخی منابع ۱۰۰- ۲۵ میلی‎لیتر و در برخی دیگر ۲۵۰-۶۰ میلی‎لیتر گزارش شده است.  همچنین حدآستانه(Tolerance) بخار متانول در هوا برای کسانی که در معرض آن برای ۴۰ ساعت در هفته کار می‎کنند، ppm 200 (200 قسمت در یک میلیون قسمت) می‎باشد.

اقدامات لازم هنگام مسمومیت با متانول

تظاهرات اصلی مسمومیت با متانول، اختلالات بینایی و اسیدوز می‎باشد. با این حال مسمومیت با متانول و علائم ناشی از آن در دو حالت حاد و مزمن در جدول زیر خلاصه شده است.

جدول ۲) مسمومیت با متانول و علائم ناشی از آن در دو حالت حاد و مزمن

مسمـومیت حـاد (ناشی از مسمومیت خوراکی،‌ تنفسی و یا پوستی)	۱) خفیف: خستگی، تهوع و پس از یک دوره نهفتگی تاری موقت در دید مشاهده می‎شود.
	۲) متوسط: سردرد شدید، گیجی، تهوع، استفراغ و خستگی اعصاب مرکزی و کاهش دید به صورت موقت یا دائم پس از ۲ تا ۶ روز.
	۳) شدید: پیشرفت سریع علائم حالت مسمومیت متوسط، سیانوز،‌کوما، افت فشار خون، گشادی مردمک‎ها و اختلالات شدید بینایی،‌ کاهش سطح خونی بی‎کربنات و نارسایی تنفسی و در نهایت مرگ.
مسمومیت مزمن (بیشتر در اثر استنشاق)	این مسمومیت در ابتدا موجب اختلالات بینایی با تاری خفیف در دید شده و محدودیت میدان بینایی و گاهی کوری کامل از عواقب بعدی آن است.

در مسمومیت حاد با متانول به ویژه زمانی‎که تشخیص داده نشود، حدود ۲۵ تا ۵۰ درصد بیماران بهبود نمی‎یابند. همچنین در اختلالات بینایی که یک هفته ادامه داشته باشد احتمال بهبود نیست.

چنانچه بلع اتفاق افتاده باشد،‌ کمک‎های نخستین باید صورت گیرد و حتماً باید به پزشک یا مراکز درمانی مراجعه شود. اقدامات فوری در این زمینه در صورتیکه مسمومیت با متانول در عرض ۲ ساعت تشخیص داده شود شامل خوراندن شربت ایپکاک(تهوع‎آور) و سپس شست و شوی معده با ۲ الی ۴ لیتر آب ولرم حاوی ۲۰ گرم در لیتر بی‎کربنات سدیم یا همان جوش شیرین می‎باشد.

ثابت شده است که اتانول اثر نسبی در معالجه مسمومیت متانول دارد چراکه اتانول با مسدود کردن سوخت و ساز(متابولیسم) متانول به ترکیبات سمی فرم‎آلدیید و اسید فورمیک، اثرات سمی آنرا کاهش داده و این وضعیت به کلیه‎ها اجازه می‎دهد که متانول تغییر نیافته را دفع کنند. بدین منظور ابتدا اتانول ۵۰ درصد را به مقدار ۵/۱ میلی‎لیتر به ازای هر کیلوگرم وزن بدن بیمار به صورت خواراکی به بیمار تجویز می‎کنند. (حدود ۱۰۰ میلی‎لیتر برای فرد ۷۰ کیلوگرمی) سپس به منظور کاهش سوخت و ساز متانول و دادن فرصت کافی به کلیه‎ها جهت دفع آن، نیم تا یک میلی‎لیتر اتانول به ازای هر کیلوگرم وزن بدن بیمار را هر ۲ ساعت به صورت خوراکی یا درون وریدی به مدت ۴ روز به بیمار تجویز می‎کنند. سطح خونی اتانول بایستی به ۵/۱-۱ میلی‎گرم در میلی‎لیتـر (mg/mL) برسد. با این حال موارد کلی زیر به عنوان اقدامات عمومی می‎باید مد نظر قرار گیرد:

• درمان حالت اسیدوز ناشی از مسمویت متانول با تجویز بی‎کربنات سدیم(جوش شیرین)
• تجویز حدود ۴ لیتر مایعات چه به صورت خوراکی و چه به صورت وریدی به منظور ثابت نگه داشتن میزان دفع ادرار
• در صورت پیشرفت سریع علائم مسمومیت و عدم پاسخ‎دهی بیمار به تجویز اتانول و عوامل قلیایی انجام دیالیز تا کاهش متانول به زیر مقدار ۵۰ میلی‎گرم در دسی‎لیتر(mg/dL )خون ضروری است.
• تغذیه بیمار با غذاهای کم حجم در فواصل زمانی ۳ تا ۴ ساعت.
• حفظ گرمای بدن
• درمان حالت کوما
• عوامل سمی اعصـاب (Nervous Agents)

عوامل شیمیایی اعصاب یا  ترکیبات آلی فسفردار (Organophosphorus) اثرشان را بر روی سیستم اعصاب مرکزی و محیطی از طریق مهار آنزیم استیل کولیــن استــراز(Ach E) اعمال می‏کنند. این تاثیر شامل  اتصال غیر قابل برگشت بین عوامل شیمیایی اعصاب با عامل استیل کولین استراز می‏باشد. عوامل عصبی پایدار بوده و زمانی که پراکنده شوند به شدت سمــی هستند. از طریق پـوست و تنفس به سرعت جذب می‏شوند و حتی در مقادیر کمتر از ۱ میلی‌گرم (کمتر از یک پنجاهم قطره) انسان را می‏کشد.  مهمترین آنها عبارتند از: تــابـون (GA)، ســاریـن(GB)، ســومـان(GD)  و VX  . عوامل شیمیایی اعصاب برای انسان در مقادیر تقریباً ۱ تا ۲ mg برای کشتن یک انسان ۷۰ کیلوگرمی در عرض چند دقیقه کافی است. عوامل عصبی به صورت بخار یا آئروسل(Aerosol) پس از تماس با بدن یا تنفس به سرعت  جذب خون می‏شوند و علایم مسمومیت در زمانی کمتر از ۵ دقیقه پس از تنفس ظاهر می‏گردد. این علایم شامل:

• تنگ شدن مردمک       ۷- اسهـال
• اسپـاسم مژگانی       ۸- عـرق ریزی

 ۳- آبـریزش بینــی                        ۹- کاهش فشار خون

 ۴- تنگ شدن مجاری هوایی            ۱۰- گیجـی و گنگی

۵- بی اشتهایی                                ۱۱- کاهش پاسخ‏های عصبی

۶ – تهـوع                                      ۱۲- و سرانجام تشنج و مرگ است.

 

درمان دارویی مسمومیت با عوامل عصبی

با توجه به چگونگی مکانیسم اثر عوامل عصبی برای مقابله و درمان تاثیرات آن دو روش مطرح می‏باشد:

۱) کاهش اثرات استیل کولین حاضر در پیوستگاه عصبی-عصبی یا عصبی-عضلانی (یا به عبارتی در عصب وابران) با به کارگیری دارویی  نظیرآتروپین.

۲) فعال سازی آنزیم بازداری شده به شیوه حذف گروه فسفونیل از محل فعال سریـن به کمک یک عامل هسته دوست.

پادزهر موثر در برابر عوامل اعصاب که به صورت آمپول خودکار در اختیار نظامیان قرار می‏گیرد. آمپول تزریقی خودکار آتروپین(Atropine Injection) حاوی ۲ میلی‌گرم آتروپین بوده و جزو اقلامی است که همیشه به همراه ماسک ضد گاز و به تعداد ۳ عدد وجود دارد. شیوه تزریق بدین ترتیب است که اگر آلودگی شیمیایی از نوع عامل اعصاب اعلام شد، نفر درپوش لاستیکی آمپول را برداشته و با ضربه آمپول را به عضله خود وارد می‌کند که بدین شکل سوزن آمپول به طور خودکار وارد عضله شده و آتروپین تزریق می‌گردد. ترکیب آمپول آتروپین (Atropine)  از یک گشاد کننده رگ و یک تقویت کننده قلب تشکیل شده و امکان دفع سریعتر سم را میسر می‏سازد. در واقع این مواد در صورتی موثر واقع خواهند شد که قبل از آلوده شدن تزریق شود.

 

• مسمومیت با عوامل سمی خفه­کننده

    فسژن Phosgene  با شناسه نظامی CG یکی از مواد اولیه و حدواسطه‎های مهم برای تهیه پلیمرها (پلی‎اورتان و پلی‎کربنات)، الیاف مصنوعی، رنگ‎ها، حشره‎کش‎ها و علف کش‎ها است. این ترکیب یک عامل کلرینه کننده است که مصارف غیرنظامی زیادی دارد و در زمره ارزان‎ترین مواد شیمیایی است.  فسژن افزون بر کاربردهای غیرنظامی در صنایع شیمیایی، یکی از خطرناک‌ترین گازهای سمی گروه عوامل خفه‌کننده می‌باشد، چراکه در ساعات نخست به‎کارگیری، شخص از آلوده شدن محیط به وسیله آن چیزی احساس نمی‌کند، بلکه آثار و عوارض آن هنگامی مشخص می‌گردد که وارد دستگاه تنفسی شده و جذب ریه گردد که این امر موجب زخم شدن ریه می‌شود.

شخص در زمان جذب این گاز احساس نیرو و فعالیت بیشتری می‌نماید. زمان ظهور عوارض فسژن بین ۲ تا ۶ ساعت است. این ماده‌ در شش‌ها ایجاد زخم و تاول می‌کند. در غلظت‌های سنگین عوارض آن به صورت خارش و سوزش در مجاری تنفس ظاهر می‌شود. در کل عوامل خفه کننده از جمله فسژن موجب بروز ادم ریوی با منشا غیرقلبی شده، همچنین با اکسیداسیون لیپیدی نفوذ پذیری رگ‌ها را  افزایش می‌دهد. فسژن و دی فسژن  پس از استنشاق در اثر مجاورت با رطوبت شش‌ها هیدرولیز شده و موجب تولید اسید هیدروکلریک می‌شود.(البته این حالت در صورت تماس با دوزهای بالا رخ می‎دهد.) این اسید مویرگ‌های ششی را از بین برده و بدین گونه مبادله اکسیژن با خون  به سبب تجمع آب میان‌بافتی در شش با مشکل مواجه می‌شود و در صورت مسمومیت شدید موجب خفگی و مرگ می‌گردد که این حالت              ((غرق شدن در خشکی)) نامیده می‌شود. در این حال شخص مسموم در اندک زمانی( چند دقیقه) با داشتن عوارض تنگی نفس شدید و خفگی می‌میرد.

(Phosgene)           Cl₂C=O  +  H₂O                               CO₂   +  ۲HCl

فسژن در اثر مشتعل شدن حلا‏ل‎های کلرینه شده نظیر CCl₄ و یا سوختن پلاستیک‎های کلردارنظیر PVC         (لوله‎های تجاری پلیکا) ایجاد می‎شود. لازم به یادآوری است که آثار سمی ماده کلروفرم(قبلاً به عنوان داروی بیهوشی به‎کار می‎رفته) و حلال تتراکلراید کربن ناشی از تبدیل آن در کبد به فسژن در نتیجه کارکرد آنزیم سیتوکروم P-450  می‎باشد.

تری‎کلرومتانول ناپایدار

CHCl₃                               HOCCl₃                    Cl₂CO  +    HCl

در کبد

Cytochrom P450

.

.

CCl₄                               CCl₃ + O₂                   CCl₃OO              Cl₂CO

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نحوه انبارش مواد شیمیایی

 

هنگام کار با مواد شیمیایی در اثر سهل­انگاری و عدم وجود تدابیر ایمنی و حفاظت ممکن است در اثر حادثه، موارد زیر به وقوع بپیوندد:

• آتش­سوزی
• انفجار
• خروج مواد خورنده و سوزاننده
• رهایی بدون کنترل گازها
• پخش مواد جامد پودری
• پخش مواد رادیواکتیو

 

جابه­جایی مواد شیمیایی تابع پارامترهای زیر است:

• حالت فیزیکی
• خاصیت شیمیایی
• مقدار ماده مورد حمل
• فاصله بین مبدا و مقصد

معمولاً حمل و نقل مواد شیمیایی به دو صورت انجام می­شود:

• پیمانه­ای یا ناپیوسته (Batch): در این روش مواد داخل مخازن و بشکه­ها قرار داده شده و به وسیله کامیون، راه­آهن و یا کشتی حمل و نقل می­شود.
• پیوسته (Continuous) : در این روش مواد به وسیله تسمه نقاله و یا خطوط لوله انتقال داده می­شود.

 

ایمنی انبارهای مواد شیمیایی

گرچه انبارها در حالت کلی به صورت روباز و مسقف ساخته می­شوند با اینحال در بیشتر صنایع بزرگ انبارهای مواد شیمیایی مسقف می­باشند. انبارهای مسقف به سه دسته زیر  تقسیم­بندی می­شوند:

• انبارهای مواد شیمیایی و دارویی
• انبارهای مواد سوختنی و نفتی
• انبارهای مواد خشک

 

نکات مهم در احداث انبارهای مواد شیمیایی عبارتند از:

• باید از سطح زمین­های اطراف بالاتر باشد.
• آبگیر و نمناک نباشد.
• دیوارها و سقف­ها بدون استثنا باید از مصالح غیرقابل اشتعال ساخته شود.
• کف انبار باید با بتن مسلح ساخته شده و مقاوم باشد تا در برابر فشار وزن اجسام مقاومت کافی داشته باشد.
• کف انبار باید دارای شیب ملایم باشد تا در صورت شست و شو، پساب در نقاط مختلف آن تجمع نیابد.
• فاصله بین انبارها باید به گونه­ای باشد که ماشین­های آتش­نشانی به راحتی میان آنها حرکت کند.
• درهای انبار باید از جنس فلز و سطح داخلی آنها صاف و بدون شکاف باشد.
• پنجره­های انبار باید فلزی و مجهز به حفاظ و تور سیمی باشد.
• درون انبارها باید به نسبت حجم آن دستگاه تهویه و هواکش داشته باشد.
• سیم­کشی برق انبار شیمیایی باید توکار بوده و درون لوله­های مخصوص انجام گیرد. کلیدها و پریزهای و سیستم­های روشنایی باید از نوع ضد جرقه باشد.
• لامپ­های روشنایی باید دارای حفاظ با حباب باشد.
• دستگاه­های حرارتی شعله باز نباید در انبارهای شیمیایی به­کار رو.
• انبار شیمیایی باید به وسایل و ابزار آتش­نشانی مجهز باشد.
• فواصل بین هر ردیف از اجناس در انبارهایی که عرض آنها بیش از ۲۰ متر است، ۲ متر در نظر گرفته شود.
• در صورت تردد وسایل نقلیه داخل انبار، می­باید اگزوز آن مجهز به فیلتر ضد جرقه باشد.
• نحوه چیدن بسته­ها بر روی هم، چیدمان باید به شکل آجری باشد که مهار لازم ایجاد شود.
• فاصله بین ردیف­های کالا باید حداقل ۲ متر بوده و ارتفاع آن نباید بیش از ۵/۴متر باشد.
• فاصله کالاهای دیوار جانبی حداقل ۶۰ سانتی­متر باشد.
• ارتفاع سقف کالا تا نزدیک­ترین روشنایی نباید کمتر از یک متر باشد.
• در انبار شیمیایی استعمال دخانیات اکیداً ممنوع است.
• مواد ضایع باید از انبار تخلیه شود.
• آبدارخانه یا محل استراحت نباید درون انبار باشد.
• اجناس موجود می­باید با طبقه­بندی و جداگانه انبار شود.
• مواد شیمیایی که قابلیت تبخیر دارند و روی پوست بدن تاثیر می‌گذارند مانند برم، سولفوریک اسید، هیدروکلریک اسید و هیدروفلوئوریک اسید باید در محل­هایی نگهداری شوند که در آن جریان هوا مسدود نباشد. اگر این مواد در قفسه قرار گیرند باید هوا به طور آزاد در آن جریان داشته باشد و جداره‌های قفسه در مقابل نفوذ بخار این مواد از میان نرود.
• مواد شیمیایی که با هم ناسازگارند، اگر در مجاورت هم قرار گیرند با هم به شدت واکنش می‌دهند. بدین جهت باید آنها را در آزمایشگاه از یکدیگر جدا نگهداشت و هیچ زمان در تماس با یکدیگر یا مجاورت با هم قرار نداد چون ممکن است باعث اتفاق­های غیرمنتظره در انبار یا آزمایشگاه شوند.

 

نکات مهم در احداث انبارهای مواد خشک عبارتند از:

• باید توجه شود که نورگیر این نوع انبارها از شیشه­های مات باشد.
• در قسمت بالای انبار از دریچه­ها و تهویه استفاده شود.
• انبارها باید مجهز به سیستم­های اعلام و اطفاء حریق باشد.
• فشار آب درون لوله­های آتش­نشانی آنها باید ۶ اتمسفر باشد.
• فضای انبار باید غبارروبی شود و شیشه­ها و نورگیرها مجهز به تور سیمی مقاوم باشد.
• نصب دستگاه آب­فشان سقفی برای این­گونه انبارها ضروری است.

 

آیین نامه حفاظتی در مورد حمل و نقل مواد شیمیایی

• تمام لوله­ها و سیستم­های انتقالی باید طوری تعبیه شوند که حداقل میزان نشت را تضمین کند.
• تمام فیلترها و قسمت­های اتصال باید طوری ساخته شود که در موقع عبور قطعات و ذرات ناخواسته، یا بروز آودگی به هرگونه که باشد، سیستم را قفل و از عبور ناخواسته مواد جلوگیری کند.
• تمام نقاط جوشکاری شده خطوط انتقال سیالات در شهرها و دیگر اتصالات باید در برابر نشت مقاوم باشند.
• تمام لوله­ها و یا مخازن مواد باید برحسب قوانین و مقررات کشوری و آیین­نامه­های مربوط در این مورد رنگ­آمیزی و علامت­گذاری شوند.
• تمام لوله­ها، فیتینگ­ها و موارد مشابه استفاده شده در سیستم انتقال باید مناسب با موادی باشند که با آنها کار می­کنند و در تماس هستند.
• دستگاه­های تنظیم فشار و یا کاهش فشار(شیرهای فشارشکن) لازمه سیستم­های شیمیایی هستند که با فشار کار می­کنند.
• در جایی که گردهای بسیار نرم به وسیله دستگاه­های هوایی (پنوماتیک) که قسمت­های فلزی دارند انتقال داده می­شوند باید قسمت­های فلزی در تمام مسیر انتقال از نظر هدایت الکتریک به یمکدیگر و به زمین وصل باشند.
• در جایی که مایعات از مخزن­های ذخیره به تانکرها و بارکش­ها انتقال داده می­شوند باید بدنه فلزی مخزن ذخیره و نیز بدنه بارکش را به زمین متصل کرد.
• نباید مواد بسیار مخاطره­آمیز از مناطق پرجمعیت عبور داده شوند.
• علامت مخاطره آمیز بودن مواد موجود در تانکر کامیون باید به طور آشکار به جدار بیرونی تانکر چسبانده شود.
• اگر مواد شیمیایی مخاطره­آمیز میان شهرها حمل و نقل شود، آیین­نامه ایمنی وسایل حمل و نقل به همان شدت درون شهرها در بزرگراه­ها نیز می­باید اجرا شود.
• رعایت کلیه نکات ایمنی حمل و نقل(ترابری) برای انتقال مواد شیمیایی مانند نصب علایم و نوشته­های لازم روی محموله و دیگر احتیاط­های ایمنی، الزامی است.
• تمام کامیون­ها و وسایل نقلیه برای جا­به­جایی مواد شیمیایی باید به سیم برق­گیر مجهز باشند.
• فاصله کافی برای عملیات انبار کردن و به­طور کلی مقررات موضوعه جهت مواد قابل اشتعال و انفجار باید به­طور کامل رعایت شود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نحوه خاموش­کردن و کلاس­های آتش

اصولاً برای ایجاد یک آتش­سوزی باید سه عامل زیر فرآهم باشد :

• حرارت
• ماده سوختنی
• اکسیژن کافی

 

 

 

 

 

 

 

 

البته امروزه برای جلوگیری از ادامه آتش­سوزی و مهار سریع آن عامل چهارمی تحت عنوان واکنش­های زنجیری در اثر متصاعد شدن گازها در نظر گرفته شده و راه­های جلوگیری از آن مورد مطالعه قرار می­گیرد.

مطابق با آیین­نامه پیشگیری و مبارزه با آتش­سوزی در کارگاه­ها، کلیه کارگاه­ها در تمام ساعات شبانه­روز باید دارای امکانات زیر باشند:

۱)‌ تجهیزات کافی برای پیشگیری و مبارزه با آتش­سوزی

۲) افرادی که دارای آموزش­های لازم در زمینه به­کارگیری درست وسایل اطفاء حریق باشند.

 

دسته­بندی مواد از نظر آتش­سوزی

• مواد خشک یا جامد: مانند چوب، لاستیک و پلاستیک، کاغذ و مقوا و…
• مایعات: مانند نفت، بنزین، حلال­های آلی، روغن­ها و …
• گازها: مانند استیلن، بوتان، هیدروژن و …
• فلزات: مانند سدیم، منیزیم، پتاسیم و …
• تجهیزات الکتریکی

 

 

دسته­بندی آتش و مواد به­کار رفته برای خاموش­کردن آن

 

نوع مواد آتش­گیر	مواد به­کاررفته برای اطفاء حریق
دسته A یا جامدات ( عموماً منشاء گیاهی داشته و از خود خاکستر به جای می­گذارد.)	آب فشار بالا، کف و یا پودر
دسته B یا مایعات	کف، پودر و CO2
دسته C یا تجهیزات الکتریکی	CO2
دسته D یا جامدات فلزی	پودرهای C و S

 

نکات مهم در برخورد با آتش­سوزی در پالایشگاه:

• تماس با شماره ۱۲۵
• معرفی خود
• معرفی محل کار
• اعلام نوع حادثه

بیشترین علت آتش­سوزی­ها در پالایشگاه

• نشت و ریزش مواد
• جوشکاری

بیشترین و کمترین آتش­سوزی­های اتفاق افتاده در پالایشگاه

بیشترین آتش­سوزی­	کمترین آتش­سوزی­
آیزوماکس ، تقطیر و هیدروژن	آزمایشگاه

 

مراحل به­کارگیری خاموش­کننده­های دستی: (PASS)

• کشیدن ضامن (Pull)
• هدف قرار دادن ریشه یا بن آتش(Aim)
• فشار دادن دسته نازل خاموش کننده ( Squeeze)
• جارو کردن آتش با محتویات خاموش­کننده (Sweep)

 

 

 

 

ریخت و پاش مواد شیمیایی از نظر زیست محیطی و ایمنی

 

آلودگی: هر نوع برهم زدن تعادل طبیعی آلودگی(Pollution) نامیده می‌شود یا به عبارت دیگر، آلودگی شامل وارد کردن مواد یا انرژی به وسیله انسان در محیط زیست است به طوریکه در نتیجه این عمل منابع حیاتی یا سلامت انسان در معرض خطر قرار گیرد. در واقع چنانچه اغراق نباشد می‌توان گفت از وقتی انسان آتش را کشف کرد آلودگی محیط زیست آغاز شد و با پیشرفت او در زمینه‌های گوناگون علوم میزان آن افزایش یافت.

در حال حاضر بشر از چهار آلودگی عمده در محیط زیست رنج می‌برد که عبارتند از:

۱- آلودگی آب

۲- آلودگی هوا

۳- آلودگی خاک

۴- آلودگی صوتی

زبـالـه و زبـالـه سـازی

مواد مفید یا اشیایی که از منابع شیمیایی ساخته می‏شوند، سرانجام روزی به صورت زباله در می‏آیند. زباله در فرهنگ فارسی به معنی خاکروبه و چیزهای دور ریختنی آمده است. هر انسان در طول عمر خود حدود ۶۰۰ برابر جرم خود در سن بلوغ زبــاله تولید می‏کند.

سرانجام زباله‏های شهری و صنعتی

۱) زباله‏های شهری پس از جمع آوری به محل‏هایی دور از مناطق مسکونی منتقل شده و سپس به طور بهداشتی زیر خاک مدفون می‏شوند.

۲) فاضلاب شهری و صنعتی پیش از رها کردن در طبیعت، تصفیه می­شوند تا از ورود مواد زیان آور و خطرناک به محیط زیست جلوگیری شود.

۳) زباله­های جامد قابل سوختن در دستگاه‏های زباله سوز مناسب ‏سوزانده شده و فرآورده‏های احتراق در فضا رها می­شود.

۴) زباله‏هایی مانند کاغذ، شیشه، پلاستیک و آلومینیم بازگردانی می­شوند.

۵) زباله‏هایی مانند مواد شیمیایی سمی و مواد پرتوزا (پسماند کوره‏های اتمی) که برای محیط زیست زیان آورند و در حال حاضر فناوری یا شگرد لازم برای از بین بردن آنها وجود ندارد انبار می­شوند.

 

 

 

دفع ضایعات شیمیایی

ضایعات شیمیایی باید به گونه‌ای جمع‌آوری و حمل‌و‌نقل شوند که صدمه‌ای به اشخاصی که با آنها سروکار دارند نزنند. مواد اشتعال‌پذیر، مانند صافی­هایی که با موادی از قبیل کاتالیزورهای آتش‌گیر یا مونومرهایی که کاملاً پلیمر نشده آغشته شده‌اند باید در ظرف­های مخصوصی که سرپوشی از جنس نسوز داشته باشند نگهداری شود و مشخصه‌های آنها را روی ظرف­ها نوشته شود.

مواد بسیار سمّی، گازهایی که آتش‌گیرند و بخار ایجاد می‌کنند و موادی که با آب به شدت ترکیب می‌شوند (مثل سدیم، هیدریدهای فلزی، آلکیلها، کاربید و فسفیدها) باید در ظرف­های مخصوص به همراه برچسب­های مشخص جمع‌آوری شده و به گونه‌ای از میان برده شود.

موادی را که به آسانی آتش می‌گیرند یا مایعاتی که در تماس با آب و اسید و قلیا آتش می‌گیرند یا گاز و بخار سمّی ایجاد می‌کنند نباید در ظرفشویی ریخت (مثل سدیم سولفید)، بلکه این مواد باید به شکل صحیحی جمع‌آوری و از میان برده شوند. افزون بر این باید توجه داشت که در ظرف­های جمع‌آوری شده هیچ‌گونه واکنش شیمیایی انجام نگیرد. همچنین فلزات سنگین نباید در ظرفشویی ریخته شود. در آزمایشگاه باید آنها را با مخلوطی از منیزیم هیدروکسید به نسبت ۲ به ۱ تا ۱ به ۲ به شکل دانه‌ای درآورد و سپس آنها را در یک شیشه‌ی کروماتوگرافی نگهداری کرد و از میان برد. با توجه به فعالیت گوناگونی که هر کدام از آنها دارند باید روشهای متنوعی را برای هر یک از آنها به کار برد.

اگر ظرفی که حاوی این مواد است ترک داشته باشد، نباید آن ظرف را در نزدیکی شعله‌ی آتش گذاشت. باید آتش را خاموش، هوای محوطه را تعویض و مواد جاری شده را برحسب خواص آن جمع‌آوری و از آن محل دور کرد. اگر ماده‌ی خطرناکی روی زمین پاشیده شود باید آن را با مواد جاذب جمع‌آوری کرد، مانند موادی از قبیل قلیاها، حلال­ها و روغن پارافین (البته پارافین به علت ویسکوز بودن به کندی جذب خواهد شد). این اجسام را باید پس از جمع‌آوری در ظرفهای پلاستیکی ریخت و برحسب خواص هر یک آنها را به گونه‌ای از میان برد. برای جمع‌آوری جیوه باید آن را با گرد روی به صورت ملغمه و یا گوگرد جمع کرد. همچنین می‌توان با زغال فعال آن را از بین برد که دستور کار خاصی دارد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نشانه­های مهم خطرات مواد شیمیایی

 

 

 

توصیه‌های ایمنی در آزمایشگاه و طرز کار با مواد شیمیایی

کسانی که با مواد شیمیایی سروکار دارند باید بدانند که چه خطرهایی از سوی مواد متوجه آنهاست و چگونه از نظر ایمنی، خود را در مقابل آنها مصون نگهدارند. همواره از سوی کارخانه‌های بزرگ تولیدکننده‌ی این مواد و شرکت­های بیمه توصیه‌ها و استانداردهایی ارائه شده است که باید کاملاً از سوی افراد رعایت و بدون اطلاع قبلی از کار با آنها خودداری شود.  مقدار و تنوع مواد شیمیایی بسیار زیاد است و هر روز بنا به نیاز یا برحسب پژوهش­ها و اکتشاف­های جدید این تعداد افزایش می‌یابد. در نتیجه طرز کار و آشنا شدن با خطرهایی که از لحاظ ایمنی ممکن است این مواد به وجود آورند امری ضروری است.

آگاهی از خطرهای ناشی از مواد شیمیایی و آگاه‌سازی دیگران از آن بسیار مهم است. جهت تحقق این هدف سالهاست از سوی کشورهای صنعتی دنیا، به ویژه آنهایی که از لحاظ تولید مواد شیمیایی بسیار پیشرفته‌اند برای کارخانه‌های تولید‌کننده‌ی مواد شیمیایی نشانه‌های استانداردی مشخص کرده‌اند که روی ظرفهای محتوی مواد شیمیایی نصب می‌شوند. این نشانه‌ها نشان می‌دهد که این مواد چه خواصی دارند و چگونه باید با آن کار کرد.

چگونگی طرز کار با مواد شیمیایی

افرادی که دائماً با مواد شیمیایی سروکار دارند در وهله‌ی اول باید با نشانه‌های استاندارد آشنایی کامل داشته باشند. بدون اطلاع از این نشانه‌ها، نه تنها ممکن است جان خود را به خطر اندازند، بلکه باعث به خطر انداختن جان دیگر افرادی که در این گونه محیط­ها به کار مشغول‌اند نیز خواهند شد. کارخانه‌ی سازنده برای آشنایی با طرز کار و نگهداری این مواد برچسبی موسوم به برچسب ایمنی(Safety Label) روی آنها می‌چسباند که برچسب شامل سه علامت یا نشانه‌ی مخصوص است.

نشانه‌ی اول: خطر ماده را نشان می‌دهد.

نشانه‌ی دوم: خطرهایی را که ممکن است از این مواد ناشی شود نشان می‌دهد.

نشانه‌ی سوم: چگونگی مصون ماندن از آنها را نشان می‌دهد.

افزون بر اینها، نشانه‌های دیگری نیز روی مواد وجود دارد که چگونگی حمل آنها را نشان می‌دهد. به عنوان نمونه روی شیشه‌ای که حاوی استونیتریل (CH₃CN) است و در کارخانه‌ی مرک آلمان تهیه شده این نشانه‌ها کاملاً مشخص شده است.

نشانه‌ی اول، که به شکل جمجمه و شعله‌ی آتش است، نشان‌دهنده‌ی سمّی و کشنده بودن ماده است و همچنین خطر آتش‌سوزی را مشخص می‌کند.

نشانه‌ی دوم، که به صورت یک عبارت عددی است و با حرف R (از واژه‌ی Risk) شروع شده است اشاره به چگونگی خطرهای آن می‌کند، عبارت R:11-23-24-25 به صورت زیر تعریف می‌شود:

۱۱ ـ‌ به سهولت مشتعل نمی‌شود. ۲۳ ـ تنفس آن مسموم‌کننده است. ۲۴ ـ در صورت تماس با پوست، انسان را مسموم می‌کند. ۲۵ ـ بر اثر بلعیدن، انسان مسموم می‌شود.

نشانه‌ی سوم، اشاره به چگونگی مصون بودن دارد و باز به صورت عبارت عددی است و با حرف S آغاز شده است مانند: S-16-27-44. گفتنی است S اشاره به واژه‌ی آلمانی Sicherheit به معنای ایمنی دارد. عدد ۱۶ به معنی این است که ماده را از آتش دور نگهدارید و در مجاورت آن سیگار نکشید، عدد ۲۷ اشاره به این نکته دارد که لباس آغشته به این ماده را فوراً از بدن فرد بیرون بیاورید و بالاخره عدد ۴۴ به معنی این است که اگر حالتان خوب نبود، فوراً به پزشک مراجعه کنید.

در اینجا به توضیح در مورد هر یک از این سه نشانه می‌پردازیم.

نشانه‌ی اول

به صورت شکل، با حروف و علامت خطر،  در چند نوع دیده می‌شود که هر کدام نشان‌دهنده‌ی خطر ویژه‌ای است که آن ماده در برخواهد داشت. مثلاً شکل با حرف E و نشانه‌ی خطر: نشان می‌دهد که این جسم در شرایط ویژه‌ای انفجارپذیر است مانند آمونیوم دی‌کرومات. شکل با حرف O و نشانه‌ی خطر: نشان می‌دهد که این جسم قادر به اشتعال مواد سوختنی است. بدین جهت، جلوگیری از آتش‌سوزی آن ناممکن خواهد بود مانند سدیم پروکسید و پتاسیم پرمنگنات. همچنین باید از تماس آنها با یکدیگر جلوگیری شود. شکل با حرف F نشان می‌دهد که جسم به آسانی مشتعل می‌شود که اشتعال ممکن است در چند حالت اتفاق افتد.

۱) موادی که خوبه­خود مشتعل می‌شوند مانند آلکیل­های آلومینیوم یا فسفر (مانع تماس آنها با هوا شوید).

۲) گازهایی که به آسانی مشتعل می‌شوند مانند بوتان و پروپان (از مخلوط شدن آنها با هوا و تماسشان با آتش جلوگیری کنید).

۳) موادی که بر اثر ترکیب با آب، گاز اشتعال‌پذیر تولید می‌کنند، مانند هیدریدهای سدیم و لیتیم و آلومینیم (از تماس آنها با رطوبت جلوگیری شود).

۴) مایعاتی که قابل سوختن هستند، مانند بنزن یا استون که نقطه اشتعال آنها کمتر از  است (از آتش، گرما و جرقه دور باشند).

شکل با حرف T، نشان‌دهنده‌ی ماده‌ای بسیار سمّی است که بر اثر نفس کشیدن، بلعیدن یا تماس با پوست بدن به سلامتی انسان ضرر می‌زند و حتی باعث مرگ می‌شود. مانند تالیم و ترکیبات آن (از هر نوع تماس با بدن جلوگیری شود). شکل با حرف X_n، نشان‌دهنده‌ی ماده‌ای است که باعث صدمه زدن به سلامتی انسان می‌شود مانند پیریدین یا دی‌کلرومتان که در صورت جذب در بدن حتی به مقدار بسیار کم به سلامت انسان لطمه می‌زند (از تماس با بدن و تنفس بخار آن احتراز شود). شکل با حرف C، نشان‌دهنده‌ی ماده‌ای است که باعث سوزش پوست بدن می‌شود. آن را قرمز می‌کند و باعث انهدام یاخته‌های بدن انسان و از میان رفتن وسایل کار می‌شود. مثل برم و سولفوریک اسید (بخار آن تنفس نشود و از هر نوع تماس با بدن، چشم و لباس اجتناب شود). شکل با حرف X_i، نشان‌دهنده‌ی ماده‌ای است که روی بدن، چشم و دستگاه تنفس، اثر نامطلوب می‌گذارد، مانند محلول آمونیاک (بخار آن تنفس نشود و از تماس با پوست و چشم جلوگیری شود).

 

نشانه‌ی دوم

خطرهای ناشی از ماده‌ی شیمیایی را نشان می‌دهد و به صورت مجموعه‌ای از اعداد است که با حرف R آغاز شده است، مانند عبارت R:11-23-24-25. برای آشنایی با چنین حروف و اعدادی جدول ۱ پیوست را ببینید. گفتنی است این نشانه‌ها از R1 شروع می‌شود و در حال حاضر به ‌R43 خاتمه می‌یابد.

نشانه‌ی سوم

اشاره به ایمنی دارد و از گروهی از اعداد تشکیل شده است. برای آشنایی با این نشانه‌ها جدول ۲ پیوست را ببینید. گفتنی است این نشانه‌ها از S1 شروع و به S45 خاتمه می‌یابد.

افزون بر آشنایی با سه نشانه‌ی بالا باید به نکته‌های دیگری نیز توجه داشت، مثلاً مایعاتی که می‌توانند بسوزند در آزمایشگاه تا چه مقدار باید در دسترس باشند؟ این مواد بر اثر میزان اشتعال‌پذیری دسته‌بندی شده‌اند. به عنوان نمونه اگر حلال یا مایعی نقطه اشتعال پایینتر از  داشته باشد نباید همیشه بیش از یک لیتر از آن در آزمایشگاه نگهداری شود و اگر مصرف آن زیاد است باید در ظرف­هایی که شکستنی نیستند قرار داده و در محل معینی نگهداری شوند و تا آنجا که ممکن است کوشش شود مقدار آنها را در آزمایشگاه به کمترین مقدار ممکن محدود ساخت. مایعاتی که به آسانی آتش می‌گیرند و مرتب در آزمایشگاه استفاده می‌شوند از قبیل استون، ایزوپروپیل الکل، نباید در ظروف نازک شیشه‌ای ریخته شوند بلکه تا حد امکان در بطری‌هایی از جنس پلاستیک نگهداری شوند. در صورت استفاده از مواد با حجم بیشتر به ویژه در کارخانه‌ها باید شرایط خاصی را به کار برد. در ضمن برای از میان بردن این مواد و ضایعات آن، شرایطی وجود دارد که باید رعایت شوند، به خصوص برای جلوگیری از آلوده کردن محیط زیست آنها را در ظرفهای مخصوصی جمع‌آوری می‌کنند و سپس بر حسب نوع آن مواد، از راههای گوناگون آنها را از میان می‌برند، بنابراین قانون­هایی که برای حفظ و ایمنی ارائه شده‌اند باید به شرح زیر رعایت شوند:

۱) افرادی که در آزمایشگاه کار می‌کنند باید تعلیم دیده و اطلاعات علمی کسب کرده باشند.

۲) هنگام کار، عینک و اگر لازم باشد دستکش حفاظتی به کار برده شود.

۳) کارهای آزمایش را بیشتر باید زیر هود انجام داد.

۴) از تماس مواد با پوست بدن، چشم، دهان یا دستگاه تنفسی جلوگیری شود.

۵) اگر مواد روی دست پاشیده شوند باید اول با یک پارچه خشک آنرا پاک کرد، سپس با آب سرد آنها را شست و در نهایت با آب گرم و صابون آنرا تمیز کرد.

۶) اگر مواد به چشم پاشیده شوند باید با آب آنرا شست و فوراً به پزشک مراجعه کرد.

۷) اگر لباس با موادی که روی پوست بدن اثر نامطلوب می‌گذارند آغشته شد باید فوراً آن را از تن بیرون آورد.

احتیاط !

هنگامی که شیشه‌ای را از مواد مایع پر می‌کنید به نکات زیر توجه کنید:

۱) کم‌کم و با قیف یا وسیله‌ای دیگر، آن مایع را در شیشه بریزید.

۲) لوازمی را انتخاب کنید که عایق الکتریسیته باشند، مثلاً هیچگاه یک قیف فلزی را برای ظروف شیشه‌ای یا پلاستیکی به کار نبرید.

قوانین و توصیه‌های ایمنی در کار با مواد شیمیایی

با توجه به قوانین مذکور، برای حفاظت و ایمنی در آزمایشگاه، غلظت هر ماده شیمیایی در محل کار حدی دارد که از آن نباید تجاوز کند که با عنوان حداکثر غلظت در محل کار مشخص شده است.

این مواد ممکن است در محل کار به صورت گاز، بخار یا گرد باشند که برحسب خواص به سه دسته رده‌بندی شده‌اند:

۱) موادی که جذب پوست می‌شوند: این مواد به آسانی می‌توانند جذب بدن شوند و اغلب، بدون ‌آثار قبلی باعث مسمومیت خواهند شد.

۲) اجسامی که موجب حساسیت می‌شوند: این حساسیت برحسب قدرت بدنی شخص به کندی یا تندی بروز خواهد کرد.

۳) گازها و گردهایی که استنشاق می‌شوند: این مواد هنگام ورود به دستگاه تنفسی آثار خود را بروز می‌دهد. در راهنماهای استفاده از مواد، جدول­هایی وجود دارد که انواع مواد شیمیایی و حداکثر غلظت­های آنها در محل کار و سرطان‌زایی آنها را مشخص کرده است. در این جداول خاصیت حساس‌کنندگی یا اشتعال‌پذیری بسیاری از مواد از قبیل پروکسیدهای آلی حتی در بعضی از غلظت­های بسیار کم مشاهده می‌شود. جدول ۱ به عنوان نمونه حداکثر غلظت مجاز چند ماده‌ی شیمیایی را نشان می‌دهد.

جدول ۱٫ حداکثر غلظت مجاز مواد شیمیایی در محل کار (به همراه توصیه‌های ایمنی).

 

مواد	فرمول شیمیایی	ملاحظات	حداکثر غلظت در محل کار ۳ mg/m و ۳ mL/m		فشار بخار در دمای  برحسب میلی‌بار
بنزن	C6H6	سرطان‌زا			۱
اتیل‌اتر	C2H5OC2H5	سرطان‌زا	۱۲۰۰	۴۰۰	۵۸۷
استیک‌اسید	CH3COOH
اتانول	C2H5OH			۱۰	۵۹
فرمالدهید	HCHO	حفاظت سرطان‌زایی	۱۹۰۰	۱۰۰۰
			۲/۱	۱

 

تقسیم‌بندی و هشدارهای ایمنی مواد شیمیایی سرطان‌زا

از نظر ایمنی، باید در تماس با این مواد احتیاط­های لازم را به عمل آورد. این مواد برحسب ضرری که به سلامت انسان وارد می‌آورند به سه دسته رده‌بندی شده‌اند.

۱) مواد سرطان‌زا. این مواد تومورهای بدخیم را در بدن به وجود می‌آورد.

۲) مواد غول‌زا(teratogen). این مواد هنگام حاملگی، به علت تاثیراتی که روی جنین می‌گذارند باعث تولید مثل ناقص خواهند شد. بدین جهت هنگام حاملگی، باید تا حد امکان از تماس با چنین موادی بر حذر بود و احتیاط­های لازم را معمول داشت.

۳) مواد جهش‌زا. این مواد بر روی ژن­ها و نسل تاثیر می‌گذارد و باعث جهش یا موتاسیون در نسل بعدی می‌شود و ممکن است آثار ناشی از آن تا چندین نسل بروز کند.

افزون براین ممکن است میان تاثیر بعضی از مواد سرطان‌زا و آشکار شدن اثر آنها مدت طولانی وجود داشته باشد، بنابراین در این حالت بسیار مشکل است که وجود سرطان را ناشی از این مواد دانست. پس رده­بندی بالا کامل نیست چون ممکن است گروه جهش‌زاها درست مثل گروه اول و دوم عمل کنند. همچنین مواد سرطان‌زا را می‌توان برحسب قدرت تاثیر آنها به دو دسته‌ی مهم رده‌بندی کرد.

۱) آنهایی که تولید تومورهای بدخیم می‌کنند، مثل بنـزن(Benzene).

۲) آنهایی که با توجه به آزمایش­های انجام گرفته در حیوانات، درست مانند سرطان‌زاها عمل می‌کنند و ممکن است در آن شرایط در انسان نیز سرطان ایجاد کنند، مانند دی‌آزومتان(Diazomethane).

دسته‌ی دیگری نیز وجود دارد که نمی‌توان مواد آن را در گروه سرطان‌زاها به شمار آورد. اما طبق اطلاعات جدید احتمالاً در تولید سرطان تاثیر دارند، مانند اتیلن‌اکسید(Ethylene oxide).

آزمایش‌های گوناگون نشان می‌دهد که گرچه بعضی از مواد شیمیایی در تولید سرطان بی‌اثرند، اما برحسب مطالعه‌های به عمل آمده باید با احتیاط با آنها در تماس بود.

جدول ۲٫ نمونه‌هایی از مواد شیمیایی سرطان‌زا.

موادی که سرطان‌زا هستند	بسیار خطرناک	خطرناک	نسبتاً خطرناک
	درصد وزنی مواد سرطان‌زا
پنبه‌کوهی (آزبست)		۱>	۱/۰-۱>
بنزن		۱>
دی‌متیل نیتروزآمین ـ نرمال	۰۱/۰>	۰۰۱/۰-۰۱/۰<	۰۰۱/۰-۰۰۱/۰<
گرد کبالت و ترکیبات آن		۱>	۱/۰-۱<
وینیل‌کلرید		۱>	۱/۰-۱

در جدول ۲ نمونه‌هایی از مواد شیمیایی سرطان‌زایی که انسان در آزمایشگاه دائماً با آنها سروکار دارد برحسب اثرات غلظت سرطان‌زاها رده‌بندی شده‌اند. همان‌طور که در این جدول ملاحظه می‌شود، بعضی از مواد با درصد وزنی ۰۱/۰، قدرت سرطان‌زایی زیادی دارند. افزون بر این مواد، مواد شیمیایی دیگری نیز هستند که بر اساس پژوهش­های سرطان‌زایی که روی حیوانات انجام گرفته است حدس­های زیادی درباره‌ی تاثیر آنها در ایجاد سرطان ‌زده می‌شود بنابراین بدون هیچ تأخیری باید روی آنها آزمایش­ها ادامه یابد و احتیاط­های لازم نیز هنگام کار با آنها همانند مواد سرطان‌زا به کار گرفته شود. پس باید در آزمایشگاه برحسب روش به دست آمده غلظت مواد شیمیایی را در محل کار دائماً زیر نظر داشت و اگر روش جدیدی بر اثر تجربه توصیه شد فوراً از لحاظ ایمنی شرایط لازم را به مورد اجرا گذاشت. نمونه‌هایی از این مواد استالدهید، استامید، کرومات قلیایی هستند.

با توجه به نکات بالا، بهداشت و رعایت ایمنی بهترین وسیله‌هایی هستند که می‌توانند از اثر این مواد در انسان جلوگیری به عمل آورند. گاهی می‌توان به جای مواد بسیار خطرناک از موادی که اثر کمتری دارند و نهایتاً کم خطر هستند استفاده کرد، مثلاً به جای استفاده از بنزن، تولوئن یا زایلن را جانشین کرد.

مواد زاید آزمایشگاه که ترکیباتی سرطان‌زا هستند، نباید با مواد دیگر مخلوط شوند، بلکه ضروری است در ظرف­های مخصوص و پوشیده نگهداری و سپس سوزانده شوند. شیشه‌های آنها را با محلول         کروم‌اکسید ـ سولفوریک اسید شست و کاملاً تمیز کرد.

 

اقدامات ایمنی در زمان کار با مواد شیمیایی سرطان‌زا (Carcinogen Chemicals)

هنگام کار با مواد سرطان‌زا باید غلظت آنها را در محل کار بر اساس روش­های مخصوص به دست آمده به حداقل ممکن محدود کرد و از آنجا که دائماً تجربه کاری جدیدی استفاده می‌شود، لازم است اقدامات فنی ایمنی را در تطابق با شرایط جدید به کار برد. در مورد مواد سرطان‌زا نمی‌توان حد معینی را از لحاظ مسمومیت پزشکی تعیین کرد، بنابراین برای این اجسام، واحدی به نام «غلظت حد فنی» با نام اختصاری TRK تعیین شده است که با‌ آن می‌توان اقدام­های لازم را به عمل آورد. این «غلظت حد فنی» برابر مقدار حداکثر غلظت در محل کار، که پیشتر اشاره شد نخواهد بود. برای ایمن بودن از مواد سرطان‌زا باید در آزمایشگاه طبق آنچه پیشتر بیان شد عمل کرد. آشنایی کامل با خواص این مواد و طرز کار صحیح آنها با در نظر داشتن اقدامات ایمنی بهترین عامل برای جلوگیری از اثر سرطان‌زایی آنها به انسان خواهد بود. به همین دلیل در نظر داشتن شرایط زیر برای مصون بودن از خطرهای آنها لازم و ضروری است.

۱) چون مواد سرطان‌زا اثرات برگشت‌ناپذیری دارند بنابراین اقدام­های لازم حتی برای مقدار کمی از این مواد مانند سرطان‌زاها بسیار ضروری است.

۲) تا حد امکان باید کوشش کرد که شیوه‌ی دیگری انتخاب شود تا این مواد به کار نروند یا خطرهای آنها قابل توجه نباشند.

۳) ضایعات آزمایشگاه به ویژه حلال­هایی را که سرطان‌زا هستند نباید با مواد دیگری مخلوط کرد و اگر به صورت مایع‌اند، آنها را باید به نحوی جمع‌آوری کرد و سپس تحت شرایط خاصی سوزاند.

۴) دستگاه­ها و وسایلی که با این مواد استفاده شده‌اند لازم است با مواد پاک‌کننده تمیز شوند. در این مورد باید از محلول کروم ـ سولفوریک اسید که این مواد را اکسید می‌کند و از بین می‌برد استفاده کرد.

حاملگی و مواد شیمیایی سرطان‌زا(Carcinogen Chemicals)

­   همانطور که پیشتر اشاره شد حداکثر غلظت در محل کار برای اجسام سرطان‌زا در آزمایشگاه مشخص شده است. اما این حد برای زنان حامله نمی‌تواند مورد قبول باشد، زیرا با داشتن چنین حدی نمی‌توان ایمنی کامل را برای نوزادی که متولد خواهد شد به وجود آورد و تاثیر آنها را کاملاً از بین برد. کار با این مواد برای زنان حامله ممنوع است و باید چنین افرادی را از کار با مواد زیر بازداشت:

۱) مواد خیلی سمّی، سمّی، کمی سمّی و سرطان‌زا و موادی که به جنین صدمه وارد می‌کنند یا دگرگونی­های ژنی به وجود می‌آورند.

۲) موادی که در نتیجه کار با آنها مواد سمّی و سرطان‌زا تولید می‌کنند.

۳) موادی که قادرند عامل بیماری را منتقل کنند، به خصوص زمانی که این مواد با عوامل بیماری‌زا تماس داشته‌اند.

گازهای مصرفی در آزمایشگاه و نکات ایمنی

گازهایی که معمولاً مورد مصرف قرار می‌گیرند در سیلندرهای فولادی قرار دارند. چون این گازها تحت فشار هستند به هنگام مصرف باید آگاهی لازم درباره‌ی خطر آتش‌سوزی، احتراق و حساسیت سمّی بودن آنها وجود داشته باشد و با آماتور بدون نقص، جریان گاز را کنترل کرد.

در آزمایشگاه هنگام کار با گاز به نکته‌های زیر باید توجه کرد:

۱) بطری­ها و سیلندرهای فلزی که محتوی گازند، باید در جای خشک که آتش‌زا نیست و هوا جریان دارد نگهداری شوند.

۲) باید مانع از گرم شدن و تابش مستقیم نور خورشید به آنها شد و ظرف­های حاوی گازها را از این عوامل دور نگهداشت.

۳) ظرف­های محتوی گازها را نباید پرتاب کرد یا به زمین انداخت، حتی اگر خالی هم باشند کوشش شود که این ظرف­ها با یک بست در محل خود محکم شوند.

۴) بطری و سیلندرهای فلزی را که از گاز خالی شده‌اند باید علامت‌گذاری کرد و از آنهایی که پر از گاز هستند جدا نگهداشت.

۵) در آزمایشگاه فقط گازهایی که استفاده می‌شوند، نگهداری شوند.

۶) شیر این ظرف­ها را باید پس از مصرف فوراً بست تا دستگاهی که از آنها تغذیه می‌کند تحت فشار قرار نگیرد.

۷) پس از مصرف باید سرپوش روی سیلندر گاز را بست.

کار با گازهای خطرناک. پیش از کار با این گازها باید خطرهای ناشی از آنها و احتیاط ایمنی را که از طرف تولیدکننده با برچسبی بر ظرف محتوی گاز نصب شده است ملاحظه کرد. هنگام کار با آنها چنانچه فشار گاز پایین باشد ممکن است مایعی که گاز مربوط به آن وارد می‌شود به سوی ظرف­های محتوی گاز جریان یابد. برای این کار معمولاً به اندازه کافی ظرف­های اطمینانی میان سیلندر گاز و ظرف حاوی مایع نصب شود و اگر گاز سمّی است حتماً باید زیر هود از آن استفاده شود و حداکثر غلظت آنها در محل کار مشخص شود و از آن تجاوز نکند.

 

گازهای اشتعال‌پذیر (Flammable Gases)

این گازها با مخلوطی از مواد اشتعال‌پذیر خواهند بود. اگر این عمل با یک عامل آتش‌زا باشد آتش فوری بدون آنکه به هوا احتیاجی باشد ادامه پیدا خواهد کرد. درصد حجمی غلظت این مخلوط اشتعال‌پذیر برحسب هوای مجاور داده می‌شود که روی بروشور سیلندرهای گاز نوشته شده است. شیر سیلندرهای این گازها هنگام مصرف باید با احتیاط باز شود. شیر سیلندرهایی را که حاوی گازهای خورنده نباشند می‌توان با دست باز کرد. در غیر اینصورت با آچاری که با سیلندر تحویل داده می‌شود آن را باز می‌کنند.

در کار با استیلن(Acetylene) باید توجه داشت که این گاز با خیلی از مواد سنگین ترکیب و به آسانی منفجر خواهد شد. بدین جهت نباید گاز استیلن با مس یا آلیاژهایی که بیش از ۷۰ درصد مس دارند تماس مستقیم داشته باشد و دستگاه­هایی که با گاز استیلن کار می‌کنند باید فاقد مس یا ترکیبهای مس باشند و حداقل غلظت مس را داشته باشند. چراکه استیلن در ترکیب با مس تولید استیلید مس(CuC₂)   می­کند که خاصیت انفجاری دارد. برای جلوگیری از خطرهای ناشی از این گازها، هنگام کار از دستگاهی به نام آرماتور استفاده می‌شود و با آن می‌توان فشار گاز را پایین آورد. همچنین شیری دارد که با‌ آن می‌توان گاز را از سیلندر خارج کرد. سیلندر می‌تواند دستگاه فشارسنج داشته باشد یا نداشته باشد. گاز خارج شده از سیلندر نباید با گازی که در دستگاه استفاده می‌شود و با یکدیگر انفجارزا هستند، مخلوط شود. پس ار مصرف گاز باید فوراً شیر آرماتور سر سیلندر را بست تا دستگاه تحت فشار قرار نگیرد. برای تسریع در بخار شدن گاز در ظرف­های محتوی گاز مایع، نباید آنها را با شعله گرم کرد، بلکه باید با دستمالهای خیس و گرم، یا‌ آبی که با بخار گرم شده باشد این کار انجام گیرد. در این صورت نباید گرمای سیلندر از  تجاوز کند. اگر گازی از سیلندر خارج شود و آتش بگیرد و شیر را هم نتوان بست باید آن را فوراً‌ با سیستم آتش‌نشانی گردی خاموش کرد و سرپوشی از جنس پنبه‌کوهی (آزبست) که با لوله‌ی لاستیکی به سیلندر سیستم آتش‌نشانی گاز کربنیک متصل است روی آن گذاشت و شعله را با‌ آن خاموش کرد. اگر سیلندر گازی استیلن خیلی گرم شده باشد، باید فوراً آن را با آب سرد کرد و به نکاتی که روی سیلندر گاز نوشته شده است توجه کرد.

مسموم شدن با گاز

بعضی از گازها، از قبیل گاز کربن‌مونوکسید، کلر، بخار برم و گاز نیتروز انسان را مسموم می‌کنند. در این صورت باید پنجره‌ها و درب­ها را برای وارد کردن هوای آزاد باز کرد. هنگام کار با این گازها نباید هیچ شعله‌ای در نزدیکی آنها وجود داشته باشد و کلیه‌ی چراغ­های برق خاموش شوند تا از خطر احتراق توسط جرقه‌ی الکتریکی جلوگیری شود، در ضمن نباید ایمنی اشخاص را فراموش کرد. اگر عمل تنفس قطع شود، باید شخص دیگری به مصدوم تنفس مصنوعی بدهد. اگر کسی بیهوش باشد نباید به او آشامیدنی داد، بلکه باید فوراً لباسهایش را درآورد و او را با یک پتو پوشاند و اگر مسموم شده باشد، باید فوراً مصدوم را به بیمارستان رساند و گاز استفاده شده را به پزشک معرفی کرد.

پاک کردن وسایل آزمایشگاهی و نکات ایمنی

این عمل با ترکیب کروم ـ سولفوریک اسید(Sulfo chromic acid) انجام می‌گیرد. این ماده با وجود خاصیت خطرناکی که دارد هنوز بهترین ماده برای پاک کردن وسایل آزمایشگاهی است. البته بعضی از وسایل را می‌توان با صابونهای مایع پاک کرد. اجسامی را که به سختی پاک می‌شوند می‌توان با ترکیب     کروم ـ سولفوریک اسید قهوه‌ای رنگ که باعث اکسید شدن اجسام می‌شود، پاک کرد. زیرا کروم تری­اکسید که اکسیدکننده‌ای قوی است در این عمل به کروم (III) اکسید سبز رنگ کاهیده می‌شود. هنگام کار با سولفوریک اسید باید بسیار دقت کرد، زیرا ممکن است بخار سمّی ایجاد شود. همچنین با مخلوط شدن آب، گرمای زیادی تولید خواهد شد. بنابراین برای رقیق کردن این ماده نباید آب را به آن افزود بلکه باید کروم ـ سولفوریک اسید را کم‌کم در حال به هم‌زدن به آب وارد کرد. از سویی چون کروم ـ سولفوریک اسید با کلر، تشکیل ماده‌ی سمّی کروم‌ کلرید را می‌دهد، بنابراین باید این عمل همیشه در زیر هود انجام گیرد و هنگام کار، لباس، دستکش و عینک ایمنی به کار رود. اگر احیاناً قطره‌ای روی پوست ریخته شود، باید فوراً آن را با پارچه‌ای پاک کرد، سپس با آب کافی شست و لباس آغشته به آن را فوراً از بدن دور کرد.

ضایعات کروم ـ سولفوریک اسید را نباید در ظرفشویی ریخت بلکه باید آن را در ظرف شیشه‌ای جمع‌آوری کرد و سپس آنها را برحسب خواصشان به نحوی از میان برد. اگر کروم ـ سولفوریک اسید در جایی ریخته شود، نباید آن را با پنبه، پارچه یا خاک‌اره برداشت بلکه باید با دانه‌های مخصوصی که خاصیت جذبی دارند جمع‌آوری کرد.

در ضمن باید دقت کرد در مورد دستگاه­هایی که حساس‌اند و فلزات باعث صدمه رساندن به آنها می‌شود از شست و شوی ظروف آنها با محلول کروم ـ سولفوریک اسید اجتناب کرد.

 

مواد خطرناک و اشتعال‌پذیر

این مواد باید به مقدار کم در آزمایشگاه نگهداری کرد و از گرمای زیاد، شعله‌ی آتش، جرقه‌ی الکتریکی، ضربه و اصطکاک دور نگهداشت. این مواد شامل ترکیباتی مثل: نیتروها، سیتریک اسید، ترکیب­های دی‌آزو، اسیدهای انفجارپذیر، نمک استیلن و مشتقات آن ترکیب­های کلر و نیتروژن، ترکیب­های آلی پروکسید و مخلوطی از ترکیب­های اکسیدکننده‌ها مانند نیترات­ها، کرومات­ها، کلرات­ها، پرکلرات­ها، نیتریک اسید غلیظ، مخلوطی از نیتریک اسید و سولفوریک اسید و … هستند. پرکلریک اسید غلیظ و محلول هیدروژن پروکسید که غلظت آن بالاتر از ۳۰ درصد باشد با اجسام اشتعال‌پذیر یا اجسام کاهنده می‌توانند خواص اجسام انفجارپذیر را داشته باشند. مثل نیتریک اسید غلیظ که به طور انفجاری با استون، الکل، ‌اتر و روغن تربانتین عمل خواهد کرد.

 

نحوه کمک­های اولیه افرادی­که در اثر مواد شیمیایی مصدوم می­شوند.

در آموزش­های نظامی خاک به عنوان بهترین دوست سرباز معرفی می­شود. در زمینه کار با مواد شیمیایی نیز بهترین دوست، آب است. در انبارها، آزمایشگاه­ها و سایر مکان­هایی که کار با مواد شیمیایی انجام       می­شود حتماً می­باید دوش­های اضطراری و چشم شوی مناسب نصب شده باشد. نکته حائز اهمیت اینکه از آنجاییکه بیشترین صدمات حرفه­ای در نتیجه تماس پوستی با مواد شیمیایی رخ می­دهد، بنابراین شست و شو با مقادیر زیاد آب سرد نخستین توصیه رفع آلودگی است. پس از اقدامات اولیه رفع آلودگی که معمولاً با آب و نیز برخی از محلول­های رقیق اسیدی یا قلیایی صورت می­گیرد، مصدوم باید به مرکز درمانی انتقال داده شده و پزشک در جریان میزان و نوع آلودگی قرار گیرد. استفاده از منابع علمی روز جهت درمان و رفع مسمومیت و نیز مراجعه به منابعی نظیر MSDS( Material Safety Data Sheets) نیز مفید می­باشد.

در صورت استنشاق مواد شیمیایی سمی بهترین کمک به مصدوم، خارج ساختن سریع او از محیط آلوده و در صورت نیاز استفاده از تنفس مصنوعی و یا کپسول اکسیژن است. رساندن تیم پزشکی به محل حادثه و یا در صورت امکان انتقال مصدوم به مرکز پزشکی و دادن اطلاعات کافی به پزشک درباره نوع مسمومیت بسیار حائز اهمیت است.

اصولاً کمک به فرد مسموم شده با عوامل شیمیایی سمی در صورتی مفید واقع می‌شود که سریع و به موقع انجام پذیرد. همانطوریکه گفته شد عوامل شیمیایی ممکن است از راه تنفس، پوست و خوراکی وارد بدن شوند، بنابراین دانستن اینکه مصدوم به کدام‌یک از شیوه‌ها آلوده شده در کمک رسانی به او مفید واقع می‌گردد، در ادامه مهمترین اقدامات برای کمک به مصدوم فهرست شده است:

۱) به‌کارگرفتن ماسک.

۲) خارج ساختن فرد مسموم از محیط آلوده آلآآ

(راه هوایی مصدوم باید باز نگه داشته شود، همچنین تنفس مصنوعی و اکسیژن رسانی در کاهش تشنج موثر است)

۳) در آوردن لباس‌های فرد مسموم (آلودگی شیمیایی از طریق لباس‌ها جذب پوست شده و به درون بدن نفوذ می‌کنند.)

۴) آلودگی زدایی از قسمت‌های آلوده شده بدن و شست و شو با آب

۵) شستشوی قسمت‌های آلوده شده پوست با محلول‎ها مناسب

۷) در صورت زخمی بودن مصدوم بستن قسمت بالای زخم فرد مجروح برای جلوگیری از نفوذ مقادیر بیشتر سم به بدن از طریق زخم(همانند کاری که معمولاً به هنگام مارگزیدگی انجام می‌گیرد.)

۸) آلودگی چشم با عوامل شیمیایی بسیار خطرناک است بنابراین در صورت احساس آلودگی شیمیایی باید چشم‌ها به سرعت با آب شسته شود.

۹) رساندن مصدوم به پزشک و یا مراکز درمانی

۱۰) اجرای موارد مختص به هر نوع عامل سمی، مثلاً نگهداری  فرد مصدوم شده با عوامل خفه کننده نظیر فسژن در محل گرم  و مناسب و دادن چای، قهوه و یا سایر نوشیدنی‌های گرم به مصدوم.

تـوجـه: امدادگرها به هنگام انجام وظایف باید ماسک و لباس ویژه حفاظتی به تن داشته باشند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(پیوست) جداول نشانه­های R & S

جدول ۱٫ خطرهای ناشی از مواد شیمیایی. (R  برگرفته از واژه Risk است)

R1: در حال خشک، اشتعال‌پذیر است.

R2: بر اثر ضربه، اصطکاک، آتش یا مواد دیگر آتش‌زا، احتراق‌پذیر است.

R3: بر اثر ضربه، اصطکاک، آتش و یا مواد دیگر آتش‌زا و به آسانی منفجر می‌شود.

R4: یک ترکیب فلزی که قابلیت انفجار بسیار بالایی دارد.

R5: بر اثر گرما، منفجر می‌شود.

R6: با هوا و بدون هوا، منفجر می‌شود.

R7: باعث سوختگی نخواهد شد.

R8: در صورت تماس با موادی که قابل سوختن باشند، خطر انفجار وجود دارد.

R9: بر اثر مخلوط شدن با موادی که قابل سوختن باشند خطر انفجار وجود دارد.

R10: خطر آتش گرفتن وجود دارد.

R11: خطر آتش گرفتن آن کم است.

R12: خطر آتش گرفتن آن زیاد است.

R13: گازهای مایعی که خطر آتش گرفتن آنها زیاد است.

R14: با آب به شدت ترکیب می‌شود.

R15: با آب ترکیب می‌شود و تولید گازی می‌کند که به آسانی مشتعل می‌شود.

R16: بر اثر ترکیب با مواد آتش‌زا منفجر می‌شود.

R17: خودبه‌خود در هوا مشتعل می‌شود.

R18: به هنگام مصرف، مواد قابل احتراق تولید می‌کند، یا به آسانی مشتعل می‌شود.

R19: می‌تواند پروکسید اشتعال‌پذیر تولید کند.

R20: به خطر افتادن سلامتی بر اثر تنفس.

R21: به خطر افتادن سلامتی، بر اثر تماس با پوست بدن.

R22: به خطر افتادن سلامتی، بر اثر بلعیدن.

R23: خطر مسموم شدن، هنگام نفس کشیدن.

R24: خطر مسموم شدن بر اثر تماس با پوست.

R25: خطر مسموم شدن بر اثر تماس یا بلعیدن.

R26: خطر مسموم شدن بر اثر تماس شدید هنگام تنفس.

R27: خطر مسموم شدن بر اثر تماس با پوست.

R28: خطر مسموم شدن شدید بر اثر بلعیدن.

R29: بر اثر تماس با آب، گاز سمّی ایجاد می‌کند.

R30 : می‌توان هنگام مصرف به آسانی مشتعل شود.

R31 : بر اثر تماس با اسیدها، تولید گازهای سمّی می‌کند.

R32: بر اثر تماس با اسیدها، تولید گازهای بسیار سمّی می‌کند.

R33: باعث تجمع یاخته‌های بدن در یک نقطه می‌شود.

R34: اثر نامطلوب روی پوست بدن دارد.

R35: اثر نامطلوب شدید روی پوست بدن دارد.

R36: اثر نامطلوب روی چشم دارد.

R37: اثر نامطلوب روی دستگاه تنفسی دارد.

R38: اثر نامطلوب روی پوست دارد.

R39: خطر عارضه‌‌ی جبران‌ناپذیری دارد.

R40: امکان عارضه‌ی جبران‌ناپذیر.

R41: احتمال آسیب جدی روی چشم دارد.

R42: امکان ایجاد حساسیت بر اثر تنفس.

R43: امکان ایجاد حساسیت بر اثر تماس با پوست.

 

جدول ۲٫ علائمی که اشاره به موارد ایمنی دارد. (S برگرفته از واژه Sicherheit آلمانی یا Safety انگلیسی است.)

 

S1: همیشه باید سربسته باشد.

S2: نباید در دسترس کودکان قرار گیرد.

S3: باید آن را در محل سرد نگهداری کرد.

S4: باید آن را از محل نشستن دور نگهداشت.

S5: در شرایطی که از طرف سازنده‌ی آن مشخص شده است نگهداری شود (به ویژه مایعات).

S6: در شرایطی که از طرف سازنده‌ی آن مشخص شده است نگهداری شود (به ویژه گازهای بی‌اثر).

S7: ظرف­های حاوی این مواد کاملاً سربسته باشند.

S8: در محیط کاملاً خشک نگهداری شود.

S9: در محل‌هایی که هوای آن بسته نباشد نگهداری شود.

S10: محتوی، مرطوب نگه داشته شود.

S11: از نفوذ هوا جلوگیری شود.

S12: درپوش آن کاملاً بسته باشد (امکان خروج گاز از ظرف وجود داشته باشد).

S13: از مواد غذایی، آشامیدنی‌ها و غذای حیوانات دور نگهداشته شود.

S14 : به توصیه‌ی سازنده توجه شود.

S15: از گرما دور نگهداشته شود.

S16 : از آتش دور نگهداشته شود و در نزدیکی آن سیگار کشیده نشود.

S17: از اجسام سوختنی دور نگهداشته شود.

S18: درپوش آن با احتیاط برداشته شود و با احتیاط با آن کار شود.

S19 : –

S20 : هنگام کار با آن، از نوشیدن و خوردن خودداری شود.

S21: هنگام کار با آن سیگار کشیده نشود.

S22: گرد را تنفس نکنید.

S23: گاز، دود، بخار تنفش نشود.

S24: از تماس با پوست جلوگیری شود.

S25: از تماس با چشم جلوگیری شود.

S26: در صورت تماس با چشم کاملاً با آب شسته شود و با پزشک مشورت شود.

S27: لباس کثیف یا آغشته به آن، از بدن بیرون آورده شود.

S28: در تماس با دست و بدن، فوراً با آب شسته شود.

S29: در ظرفشویی ریخته شود.

S30 : هیچگاه به آن آب اضافه نشود.

S31: از اجسام قابل انفجار دور نگهداشته شود.

S32: –

S33 : احتیاطهای لازم، برای جلوگیری از تشکیل بار الکتروستاتیکی به عمل آید.

S34: از وارد کردن ضربه و اصطکاک به آن جلوگیری شود.

S35: مواد زاید و ظرف آن باید در شرایط ممکن منهدم شود.

S36: هنگام کار با آن لباس حفاظتی ویژه پوشیده شود.

S37 : هنگام کار با آن از دستکش حفاظتی ویژه استفاده شود.

S38: بر اثر نبودن گردش کافی هوا، دستگاه ویژه‌ی تنفسی به کار رود.

S39: از عینک حفاطتی و ماسک صورت استفاده شود.

S40: کف زمین و وسایلی که با آن کار کرده‌اید طبق دستور کارخانه‌ی سازنده، پاک شوند.

S41: گازها سوزنده و قابل انفجارند، تنفس نشوند.

S42: هنگام افشاندن آن از حفاظت­های تنفسی استفاده شود.

S43: برای خاموش کردن آن، باید از دستگاهی که سازنده‌ی آن مشخص کرده است استفاده شود.

S44: در صورت داشتن حالت غیرعادی فوراً به پزشک مراجعه شود.

S45: بر اثر اتفاق ناگهانی یا تغییر حالت، فوراً به پزشک مراجعه شود.