زندگی روزمره بشری همواره مورد تهدید کننده های سلامت قرار دارند. این تهدید کننده ها می توانند منابع گوناگونی داشته باشند برخی از آنها بصورت طبیعی بوجود میآیند و گاها خوب شناسایی شده و برای مقابله با آنها راهکارهای ویژه ای معرفی شده است. ولی برخی دیگر منشا صنعتی دارند ویا حاصل مراحل مختلف کارهای تحقیقاتی بوده ویا اینکه مواد شیمیایی هستند که در سطوح مختلف آزمایشگاه مورد استفاده قرار می گیرند ویا حاصل مراحل مختلف تستهای آزمایشگاهی هستند. لذا بایستی نکات ایمنی مدون خاصی که از نظر علمی در سطح بین المللی مورد قبول باشند تعریف و برای کلیه افراد از اساتید ، دانشجویان وافرادی که بنحوی با آنها در تماس هستند رعایت شود. پیشرفت علوم و تکنولوژی بخصوص علم ژنتیک و بیوتکنولوژی سبب فراهم نمودن روشهای جدید و کارا در بسیاری از زمینه های مختلف حیات بشری شده است. امروزه کاربردهای بیوتکنولوژی در بهداشت و درمان خصوصا شناخت دقیق عوامل ایجاد کننده بیماری ها، تشخیص قبل از تولید بیماری های ژنتیکی، تشخیص حاملین ژن معیوب، پیوند اعضا، داروهای جدید و در کشاورزی اصلاح دام، طیور، آبزیان، گیاهان، به طوری که در این زمینه گیاهان به عنوان بیوراکتورها استفاده می گردد، در زمینه دامپروری، در تامین دارو و غذا، در امنیت ملی، در حفظ محیط زیست، در مسایل حقوقی و قضایی و نیز در صنایع گوگردزدایی از ترکیبات نفتی و استخراج فلزات با ارزش مانند طلا و مس به کمک میکروارگانیسم های دستکاری شده محرز و مسلم است به طوری که اهمیت علم بیوتکنولوژی و ارتباطات بین المللی آن برکسی پنهان نیست. ازاینرو شناسایی عوامل تهدید کننده و راههای مقابله و رعایت نکات ایمنی در بکار گیری این ابزار علمی وشناسایی نکات مثبت و منفی محصولات آنهاامری حیاتی و ضروری است.
مقرارت ایمنی زیستی در بسیاری از کشورها پیشرفته تدوین شده و در سطوح مختلف مورد استفاده قرارمیگیرد واین امر سبب شده که محققین با آسودگی فکری و با احساس امنییت بیشتری به تحقیق بپردازندو همین طور استفاده کنندگان محصولات ژنتیک و بیوتکنولوژی نگرانی در خصوص آنها ندارند. مقرارت ایمنی زیستی در این کشورها ی پیشرفته علمی تدوین شده و کمیته های مختلفی در تمام سطوح نظارت به رعایت قوانین تدوین شده دارند.
هرچند ایران پروتکل ایمنی زیستی را در سال ۱۳۸۲امضا کرده است. این پروتکل با توجه به ابعاد مختلف توسعه علم بیوتکنولوژی، تجارت محصولات و فرآورده های دستورزی ژنتیکی شده و حفظ محیط زیست از آسیب های احتمالی برخی ازموجودات دستورزی ژنتیکی شده و همچنین توجه به سلامت انسان، تهیه و تدوین شده است. علی الرغم پیوستن ایران به پروتکل ایمنی زیستی بنظر میرسد بین دستگاه ها و وزارتخانه ها بر سر مسئولیت نظارت بر بحث های ایمنی زیستی اتفاق نظری وجود ندارد. گویا به همین علت است که قوانین جامع و کاملی هنوز به پژوهشگران و اعضای هیات علمی دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی ارسال نشده است. همانطور که در ابتدای مقدمه خاطر نشان کردیم دانشگاه علوم پزشکی تهران میتواند بعنوان متولی و سیاستگذار قوانین ایمنی زیستی در کشور محسوب شود. برای شکل گیری اصولی مقرارت ایمنی زیستی چارت سازمانی خاصی مورد نیاز است در این خصوص بایستی از قوانین امینی زیستی کشورهای پیشرفته استفاده نمود ، لذا تدوین مقررات ایمنی به شکل اصولی بهتر که با کار کارشناسی شده تدوین وبرای اجرایی شدن آن مراحل قانونی آن طی و از طریق قوه مجریه بعنوان قانونی که در حفظ سلامت جامعه ضروری است تصویب و از طریق دولت به دستگاههای مختلف ابلاغ شود.
در این راستا یک جزوه حدودا ۳۰ صفحه ای گرد آوری شده ودر اختیار کارکنان آزمایشگاه و اعضاء هیئت علمی گروه ژنتیک پژشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران قرار داده شده است.
در ذیل خلاصه ای از نکات ایمنی زیستی که در آزمایشگاه ژنتیک لازم الجراع است آورده شده است .
مقررات و اصول کار در آزمایشگاه
اجرای نکات زیر برای تمام افراد شامل دانشجویان-تکنسینها- کارشناسان و مربیان و کلیه پژوهشگران اجباری ودر صورت مشاهده تمردازنکات ایمنی زیر از فعالیت آن فرد در آزمایشگاه جلوگیری میشود.
- درهنگام حضور در آزمایشگاه حتما” از روپوش آزمایشگاه استفاده کنید.
- از خوردن ، نوشیدن ، سیگار کشیدن و…در محیط آزمایشگاه جدا” پرهیز نمایید.
- در حداکثر امکان، از کفشهای جلوبسته در آزمایشگاه استفاده شود.
- خانمها می بایستی مقنعه یا روسری خود را داخل روپوش قرار دهند در غیر اینصورت از مقنعه جداگانه برای آزمایشگاه استفاده نمایند.
- از قرار دادن کیف و وسایل شخصی در محیط آزمایشگاه جدا” پرهیز نمایید.
- کلیه افراد در آزمایشگاه موظف به رعایت اصول ایمنی می باشند.
- ساعت معمول کار در آزمایشگاهها از ۸ صبح لغایت ۱۸ می باشد. چنانچه لازم باشد که فردی بیش از این ساعت در آزمایشگاه حضور داشته باشد ضروری است برنامه کار و علت حضور خود را مشخص نماید و قبلا” با مجری طرح و مسئول آزمایشگاه هماهنگی لازم را بعمل آورد.
- جهت استفاده از هر دستگاه و به منظور جلوگیری از هرگونه اختلال در دستگاهها لازمست در شروع استفاده بامسئول آن هماهنگی کامل بعمل آید.
- برای هر بار استفاده حتما” تاریخ(ساعت و مدت) استفاده از دستگاه را در دفتر چه مخصوص از قبل رزرو نمایید.
- هنگام استفاده از ترازو و بعد از هرتوزین صفحه ترازو و قاشقک مخصوص توزین را به دقت تمیز نمایید.
- پیش از توزین یا برداشتن هر ماده برچسب ایمنی آن را مطالعه کنید.
- پس از توزین لازمست مواد شیمیایی به انبار یا محل اصلی خود برگردانده شود.
- در برداشت از Stock اصلی دقت فرمائید تا آنها آلوده نشوند و در صورت آلودگی حتما” به مسئول مربوطه اطلاع داده شود.
- در استفاده از مواد شیمیایی خطرناک و نیز مواد آلوده کمال دقت را به عمل آورید و همواره اصول ایمنی را رعایت نمایید.
- ظروف Stock مواد شیمیایی و محلول هایی مانند، اسید، الکل، فنل و مواد شیمیایی جامد را برروی میز کار خود قرار ندهید.
- هرگز مواد شیمیایی محلول را بوسیله پیپت با دهان نکشید.
- سوزن و اجسام برنده را در ظروف مخصوص ریخته و در صورت آلودگی سوزن و سرنگ ها باید آلودگی زدایی (ترجیحا” با اتوکلاو) گردد.
- تمام مواد و وسایل مورد استفاده در صورت احتمال آلودگی بایستی اتوکلاو گردند و مسئولیت انتقال آنها پس از شستشوبه اتاق اتوکلاو به عهده استفاده کننده می باشد.
- چنانچه اشتباها” محلولهای آلوده به DNA در سینک های ظرفشویی ریخته شد (که در صورت دقت لازم احتمال آن بسیاراندک است)، ضروری است با بازکردن آب از سینک به طور کامل شستشو شود.
- ظروف (تمیز یک بار مصرف) آلوده به DNA را با وایتکس یا اسید رقیق شستشو دهید.
- در صورت استفاه ازنمونه های خون، بهتر است افراد واکسینه گردند.
- ظروف آلوده به خون نباید دوباره استفاده شوند مگر کاملا” ضد عفونی گردند.
- در صورت آلوده شدن میزهای آزمایشگاه توسط خون، میز یا محل آلوده با ماده ضد عفونی کننده مانند آب ژاول ۱۰% ، سود ۵/۰ مولارو یا SDS 5/0% ضد عفونی شده سپس با آب شستشوگردد.
- نمونه های آلوده اتوکلاو گردند.
- هنگام استفاده از میکروپیپت برای برداشتن مواد محلول، کاملا” دقت کنید تا فقط نوک پیپت با آنها تماس یابد. مایع نباید وارد میکروپیپت شود.
- تا حداکثرامکان از کشیدن مواد خورنده مانند اسید و باز قوی با میکروپیپت خودداری نمایید.
- انبار کردن و نگهداری وسایل غیر ضروری در زیر هودها ممنوع می باشد.
- درصورت استفاده از هود، برای جلوگیری از ایجاد اختلال در جریانات هوایی از جمع نمودن وسایل در زیر هود به ویژه محلهای ورودی و خروجی هوا جدا” خودداری نمایید.
- مواد شیمیایی فرار و موادی که بخارات سمی دارند حتما” در زیر هود شیمیایی(نه هود لامینار) باز گردند.
- ژل های آگارز محتوی اتیدیوم برماید را جهت رویت نوار؛ بوسیله لامپ UV حتما” داخل ظرف انتقال دهید. و از تماس دست بدون دستکش به آنها جدا” خود داری فرمائید.
- هنگام کار با دستگاه UV از عینک محافظ و دستکش استفاده نمایید.
- دقت کامل به عمل آورید تا با دستکش آلوده به اتیدیوم برماید به دستگیره درها، کلید های برق، کلید دستگاهها، تلفن، خود کار یا ماژیک دست نزنید.
- ظروف مورد استفاده خود را پس از اتمام کار شستشو و در فور خشک کنید. وچنانچه نیاز به آلودگی زدایی دارد، حتما” پیش از شستشو این کار را انجام دهید.
- پس از اتمام کار محل کار خود را تمیز و در صورت نیاز ضد عفونی نمایید.
- هنگام ترک آزمایشگاه از خاموش بودن دستگاه ، بستن شیر گاز و آب… اطمینان کامل حاصل نمایید.
- پاکسازی منظم، بنیادی و دوره ای (ماهی یکبار) در محیط آزمایشگاه با یستی انجام گیرد و مشارکت همه افرادی که در آزمایشگاه مشغول به کار هستند، الزامی است.
- در صورت مشاهده خرابی و اختلال در دستگاهها ضروری است هر چه سریعتر به مسئول وقت دستگاهها اطلاع داده شود.
- در صورت مشاهده تخلف از مقررات فوق در مرحله اول تذکر شفاهی توسط مسئول نظارت بر آزمایشگاه و سپس تذکر کتبی توسط مدیر گروه و در صورت تکرار، مراتب در شورای گروه مطرح و برابر مصوبات شورا و مقررات برخورد قانونی صورت خواهد گرفت.
- دقت کامل به عمل آورید تا از گذاشتن لوله ها و ظروف حاوی مواد بدون برچسب در یخچالها و فریزرها و قفسه ها، جدا” خودداری شود.
- از گذاشتن لوله ها و ظروف حاوی مواد غیر از قسمتهای مشخص شده در یخچالها و فریزرها نیز جدا” پرهیز شود.
- تمام آنزیمها و موادی که ضرورت دارد درc°۲۰- نگهداری شوند نباید برای مدت طولانی برروی میز کار گذاشته شود و ضروری است به سرعت به فریزر برگشت داده شود و در زمان استفاده نیز در روی یخ قرار داده شوند .
- از نگهداری مقادیر زیاد لوله ، سرسمپلر و مانند آن در کمدها جدا” خودداری شود و ضروری است که با هماهنگی با سرکار خانم سلامی در انبار نگهداری شوند.
- در صورت نیاز به برداشتن چیزی از انبار حتما” با سرکار خانم سلامی هماهنگی گردد.
- طرحهای تحقیقاتی که در آزمایشگاههای گروه انجام می شود و همکاران طرحهای تحقیقاتی باید مشخص باشند.و نام همکاران در محل ورودی آزمایشگاهها نصب گردد.
- تمامی افرادی که در آزمایشگاه مشغول به کار می شوند (همکار طرح- دانشجو) باید از مقررات سطح ایمنی II آگاهی داشته و آنها را رعایت نمایند.
- ورود هر فرد جدید به آزمایشگاه (همکار طرح- دانشجو) منوط به معرفی کتبی به مدیر گروه و مسئول ایمنی و مسئول نظارت برآزمایشگاهها و گذراندن کلاسهای ایمنی زیستی(biosafety) که در گروه تشکیل خواهد شد می باشند.
بسته به نوع کار پژوهش ، چنانچه علاوه بر مقررات ایمنی زیستی II، آموزش های دیگری نیاز است مجری طرح پژوهشی موظف به آموزش نکات اختصاصی کار به فرد مورد نظر می باشد.
