تاقبل از سال ۱۹۰۰ تمام کوششهایی که برای انتقال خون به انسان انجام می گرفت به نتیجه نمیرسید و اکثرا“ منجر به مرگ گیرنده خون میشد .
اولین بار در سال ۱۹۰۰ کارل لنداشتاینر (Karl landsteiner ) آنتی ژنهای گروه خونی سیستم ABO را کشف نمود .
سیستم گروه خونی ABO
- گروه خونی سیستم ABO از چهار فنوتیپ اصلی A , , B AB و O تشکیل شده است . نام هریک از این چهار فنوتیپ بر اساس آنتی ژنهایی است که در سطح گلبولهای قرمز وجود دارد .
- درسطح گلبولهای قرمز یک ماده پیش نیاز و پایه بنام ماده H یا H(substance) وجود دارد .
- ماده H + قند ان – استیل – دی – گالاکتوزآمین = گروه خونی A
- ماده H + قند دی – گالاکتوز = گروه خونی B
- در افراد با گروه خونی AB هردو ماده فوق به سطح H متصل هستند .
- افرادی که فاقد هردو ماده فوق بر سطح گلبولهای قرمز باشند گروه خونی O را دارا هستند
- تمامی افراد نسبت به آنتی ژنهای گروه خونی خود تحمل دارند ولی برضد آنتی ژنهای دیگر گروههای خونی آنتی بادی تولید میکنند .
سیستم گروه خونی RH
- آنتی ژنهای سیستم RH در طبیعت فقط بر روی گلبولهای قرمز انسان و بعضی گونه میمونها یافت میشوند .
- آنتی بادی ضد این آنتی ژنها بطور طبیعی وجود ندارد و فقط در سرم خون افرادی میتوان یافت که برعلیه این آنتی ژنها حساس شده اند .
- آنتی ژن RH عامل اصلی بوجودآورنده واکنشهای خطرناک انتقال خون و ناسازگاری بین مادر و جنین است .
- افرادی که دارای آنتی ژن D برسطح گلبولهای قرمز باشند RHمثبت و افرادی که فاقد این آنتی ژن باشند RH منفی میباشند.
نمونه گیری خون جهت تعیین گروه خون و RH و انجام کراسمچ:
- نمونه مورد نیاز جهت تعیین ABO و RH خونی است که در ویالهای حاوی ماده ضد انعقاد (EDTA ) جمع آوری میشود (ویالهای CBC ) .
- جهت انجام کراسمچ خون لخته مورد نیاز میباشد (حداقل ۲ سی سی ) .
شرایط دهنده خون
- به ظاهر از سلامتی خوبی برخوردار باشد .
- سن : حداقل ۱۸ سال
- وزن بدن : ۵۰ کیلوگرم یا بیشتر
- درجه حرارت بدن نباید از ۵/۳۷ درجه سانتیگراد فراتر رود .
- نبض : باید منظم و بین ۵۰ تا ۱۰۰ ضربه در دقیقه باشد .
- فشارخون : فشار خون سیستولی نباید بیشتر از mmHg 180 وفشار دیاستولی نباید بیش از ۱۰mmHg باشد .
- حداقل هموگلوبین ۵/۱۲ گرم درصد باشد .
شرایط گیرنده خون
- شناسایی کامل گیرنده و نمونه خون جمع آوری شده از گیرنده خون
- تعیین نوع ABO/RH و آزمایش برای آنتی بادیهای غیر منتظره
- انتخاب جزء خونی مناسب و سازگار از نظر ABO/RHبرای گیرنده .
آشنایی با فراورده های خونی
خون کامل(Whole Blood ) :
فراورده ایست که در آن تمام گلبولهای قرمز و قسمت عمده پلاسمای واحد اولیه باقی میماند . عمر ذخیره سازی در دمای ۶-۱ برای واحدهایی که در ضد انعقاد CPDA-1 قراردارند ۳۵ روز میباشد . تزریق یک واحد آن به یک فرد متوسط با وزن حدود ۷۰ کیلوگرم ، هموگلوبین را ۱ – ۲/۱ گرم در دسی لیتر و هماتوکریت را ۳% افزایش میدهد.
کاربرد اصلی خون کامل جایگزینی حجم در موارد تروما یا ضربه است .
گلبول قرمز متراکم ( Packed Red Blood Cells )
این فراورده از سانتریفوژ کردن خون کامل بدست می آید و هماتوکریتی در حد ۷۰ تا ۸۰ درصد دارد .
با تزریق یک واحد گلبول قرمز به یک فرد بالغ افزایش هماتوکریت در حدود ۳% داریم .
کاربرد این فراورده در افزایش ظرفیت حمل اکسیژن توسط خون در مبتلایان به کم خونی مزمن است .
گلبول قرمز شسته شده (Washed Red Blood Cell ):
برای تهیه خون شسته شده ، گلبولهای قرمز متراکم را با سرم فیزیولو‍ژی استریل سه بار شستشو میدهند . این فراورده برای بیمارانی در نظر گرفته میشود که نسبت به پروتئین پلاسما واکنش نشان داده و موجب کاهش بهبودی آنها میشود . حجم آن ۲۵۰ میلی لیتر است . چون این فراورده در سیستم باز تهیه شده و حداکثر ۲۴ ساعت عمر دارد ، قابل رزرو نیست پس این فراورده را باید در یخچال قرار داد و حداکثر ظرف ۲۴ ساعت مصرف کرد .
پلاکت
از سانتریفوژ کردن خون کامل بدست می آید و حاوی ۵۰ سی سی پلاسما نیز میباشد .
در دمای اتاق (۲۵ – ۲۰ ) بمدت ۵ روز قابل نگهداری است و در موارد زیر کاربرد دارد :
۱ – در ترومبوسیتوپنی شدید ( کمبود پلاکتی )
۲- در مبتلایان به خونریزی که شمارش پلاکتی آنها کمتر از ۷۰۰۰ است .
هرواحد پلاکت در فرد بالغ ۷۰ کیلوگرمی ۱۰۰۰۰- ۵۰۰۰ پلاکت را در هر میلی لیتر مکعب خون افزایش میدهد .
پلاسمای تازه منجمد ( FFP )
- با سانتریفوژ کردن خون کامل و جداسازی ۲۰۰ الی ۲۵۰ سی سی از پلاسمای حاصله تهیه میشود و در عرض ۸ ساعت پس از جمع آوری در ۱۸- درجه سانتی گراد یا سردتر منجمد میشود .
- FFP را میتوان بمدت یکسال منجمد نگه داشت .
- از این فراورده در بیمار در حال خونریزی استفاده میشود.
- حاوی تمام فاکتورهای انعقادی بجز پلاکت است .
- FFP قبل از استفاده باید در بن ماری ۳۰-۳۷ درجه سانتی گراد توسط آزمایشگاه ذوب شود.
- هنگامی که FFP ذوب شد باید در عرض ۳-۲ ساعت مصرف شود . درصورت عدم مصرف در یخچال ۶-۱ درجه بمدت ۲۴ ساعت قابل نگهداریست .
کرایوپرسی پیتیت ( Cryoprecipitate )
از یک واحد خون کامل تهیه میشود و حاوی فاکتور ۸ ، فون ویلبراند و فیبرینوژن میباشد و در سرما غیر محلول است .
در ۱۸- درجه بمدت یکسال نگهداری میشود .حجم این فراورده بین ۲۰-۱۰ میلی لیتر است . در هنگام استفاده در ۳۷ درجه ذوب میشود و تا حداکثر ۶ ساعت پس از ذوب قابل استفاده است .پس از آنکه کرایو ذوب شد نمیتوان آن را دوباره منجمد ساخت ویا در یخچال گذاشت .
در بیماران هموفیلی و در بیماری فون ویلبراند شدید استفاده میشود .
گرم کننده های خون :
اگر تزریق به آهستگی صورت پذیرد گرم کردن خون ضرورتی ندارد . گلبولهای قرمز وقتی با حرارت بیش از ۴۲ درجه مواجه شوند لیز خواهند شد . گرم کردن خون در موارد زیر توصیه میشود :
- انتقال خون با حجم زیاد ( برای بزرگسالان بیش از min / ml 100 و برای کودکان h/ kg /ml 15 )
- تعویض خون در نوزادان
- مواقعی که اتوآنتی بادی سرد موجود باشد .
گرم کننده استاندارد باید یک دماسنج قابل رویت و زنگ هشدار داشته باشد تا خون را بیش از حد گرم نکند .
مراقبت حین و بعد از ترانسفوزیون
در زمان تزریق هر واحد خون بیمار را در مراحل زیر تحت نظر داشته باشید :
۱- قبل از آغاز تزریق :
قبل از تزریق خون باید هویت بیمار مجددا“ کنترل و با برچسب کیسه خون تطبیق داده شود. تعیین هویت بیمار قبل از تزریق خون از اهمیت زیادی برخوردار است .
۲- بلافاصله پس از شروع تزریق
۳- پانزده دقیقه بعد
۴- حداقل هر یکساعت طی تزریق
۵- در پایان تزریق
۶- چهارساعت پس از اتمام تزریق
در تمام مراحل فوق اطلاعات زیر را در پرونده بیمار ثبت کنید :
– حال عمومی بیمار – زمان شروع و پایان تزریق
– درجه حرارت بدن – حجم و نوع فراورده تزریقی
– نبض و فشار خون – شماره کیسه تمام فراورده های تزریقی
– نحوه تنفس – هر گونه واکنش مشاهده شده
تزریق خون
قبل از تزریق خون باید کیسه را از نظر وجود نشت٬ رنگ غیرطبیعی ( بنفش یا سبز یا دلمه های سفید رنگ ) ٬ وجود کدورت در پلاسما٬ تاریخ انقضا و برچسب مربوط به فراورده ٬ مورد بررسی دقیق قرار داد.
مدت تزریق
- اگر نمیتوان فراورده را در عرض ۳۰ دقیقه پس از دریافت آن تزریق نمود برای ذخیره سازی مناسب فورا“ به بانک خون برگردانده شود .
- اگر زمان بیشتری ( بیش از ۴ ساعت ) برای تزریق لازم باشد میتوان از کیسه خون جدید استفاده نمود .
- تزریق خون باید عرض ۳۰ دقیقه بعد از خارج کردن کیسه از درون یخچال آغاز شده و حداکثر طی ۴ ساعت پایان یابد .
بیمار را بخصوص در ۱۵ دقیقه اول تزریق دقیق تحت نظر بگیرید تا علائم ابتدایی بروز واکنشهای تهدیدکننده را شناسایی کنید .
به منظور تشخیص بموقع هرگونه واکنش ناخواسته تزریق خون طی ۱۵ تا ۳۰ دقیقه اول باید به آهستگی و با سرعت min / ml 2 انجام گیرد .
فیلترها و ست های تزریق خون
- گلبولهای قرمز ، پلاکت ، پلاسما و کرایوپرسی پیتیت را باید از طریق ست مخصوص که دارای فیلتر ۱۷۰ میکرونی باشد تزریق نمود .
- آلبومین و ایمنوگلوبولین داخل وریدی نیازی به فیلتر شدن ندارد .
- فیلترهای مخصوص کاهش لکوسیت برای پیشگیری از واکنشهای تب زا در بیمارانی که به تزریق خون مکرر نیاز دارند و نیز برای کاهش میزان بروز بیماریهای ویروسی بکار میرود .
- هیچگونه مواد و داروهای تزریقی نباید به خون اضافه شود مانند رینگرلاکتات که حاوی کلسیم بوده و خون سیتراته را منعقد میکند و یا محلولهای دکستروز که میتوانند باعث لیز گلبولهای قرمز شوند .
- تنها از نرمال سالین برای رقیق کردن خون تزریقی میتوان استفاده نمود .
- در صورتی که تزریق دارو مورد نیاز باشد باید از یک رگ جداگانه تزریق شود .
عوارض انتقال خون
تزریق خون میتواند با اثرات ناخواسته همراه شود . برخی از این واکنشها حاد بوده و طول تزریق یا مدت کوتاهی پس از آن بوجود می آیند . برخی دیگر تاخیری بوده ممکنست پس از ۲۴ ساعت بوقوع بپیوندند . علیرغم معاینات پزشکی و انجام آزمایشها و با وجود رعایت تمام استانداردها احتمال بروز عوارض انتقال خون همچنان باقی است . بنابراین تصمیم به تزریق خون برای بیمار باید براساس ارزیابی دقیق از فواید و عوارض آن برای بیمار بوده آگاهی و مهارت لازم برای تشخیص و درمان هرگونه واکنش ناسازگار خونی و عوارض آن را دارا باشیم .
عوارض حاد
عوارض حاد به سه گروه تقسیم میشوند :
۱- واکنشهای خفیف : واکنشهای کهیری آلرژیک
۲- واکنشهای متوسط : واکنش کهیری شدید و واکنش آلرژیک و واکنش تب زای غیرهمولیتیک
۳- واکنشهای تهدید کننده حیات : همولیز حاد داخل عروقی ٬ واکنشهای آنافیلاکسی ٬ تماس با عوامل باکتریایی و شوک آسیبهای ریوی وابسته به تزریق خون
عوارض تاخیری
- عفونتهای قابل انتقال توسط تزریق خون مثل ایدز٬ سیفلیس ٬ مالاریا و …
- واکنشهای همولیتیک تاخیری
- بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD )
- افزایش بار آهن ( در بیماران با دریافت مکرر خون )
- پورپورای بعد از تزریق
روش بررسی واکنشهای حاد ناشی از تزریق خون :
۱- تزریق را متوقف کرده ، ست را تعویض نمایید و راه وریدی را با تجویز نرمال سالین باز نگه دارید .
۲- تمام واکنشهای حاد را به پزشک مسئول و بانک خون گزارش دهید و برای واکنشهای تهدید کننده حیات از متخصص بیهوشی یا تیم اورژانس کمک بگیرید .
۳- اطلاعات زیر را در پرونده بیمار ثبت کنید :
- نوع واکنش ناشی از تزریق
- فاصله زمانی بروز واکنش و شروع تزریق
- حجم و نوع و مشخصات کیسه خون
۴- نمونه های خونی زیر را به آزمایشگاه بیمارستان بفرستید :
CBC –
– کشت خون
– غربالگری انعقادی
– نمونه ادرار ۲۴ساعته بیمار
– کومبس مستقیم و غیر مستقیم
– کیسه خون و ست تزریق حاوی گلبول قرمز، پلاکت و پلاسمای باقی مانده از تزریق خون
– اولین نمونه ادرار به دنبال واکنش
– اوره و کراتینین
نکته: نمونه خون لخته و نمونه حاوی ضدانعقاد (EDTA) جهت آزمایش باید از ورید سمت مخالف تزریق و حدود ۱۲ تا ۲۴ ساعت بعد از شروع واکنش تهیه شده باشند .
نتایج بررسیها در پرونده بیمار ثبت شود تا درصورت نیاز به پیگیری در آینده استفاده شود .
همافرز(Hemapheresis):
همافرز روشی است که در آن خون کامل از یک شخص گرفته میشود ماده ضدانعقاد به آن افزوده شده و به صورت اجزاء و فراورده های مختلف جدا میشود . سپس اجزاء مورد نیاز حفظ و بخشهای ناخواسته و باقیمانده به اهداکننده برگردانده میشوند . این روش میتواند برای تهیه اجزایی که جهت انتقال مورد نیاز هستند ( پلاکتها ٬ گرانولوستها و پلاسما ) یا برای جداسازی عناصر پاتولوژیک ٬ سلولها ٬ یا فاکتورهای پلاسمایی که در جریان خون گردش مینمایند مورد استفاده قرار گیرد .
در پلاسمافرز از خون گرفته شده از فرد پلاسما جدا میگردد و سلولها با مایعی با همان حجم به فرد برگردانده میشوند .
